Гость виктор Опубликовано 8 Февраля 2002 Жалоба Share Опубликовано 8 Февраля 2002 ЮрИнфо прошу выпустить в свет брошуру в которой будут указаны все адвокатуры, юридические консультации, суд РК, прокуратура, МВД, экспертные учреждения, гос/натариальные конторы, с указанием всех их место расположения, телефонов,...реквизитов. Я имею данную литературу по РФ, это очень помогает в работе. Было бы неплохо иметь аналогичную литературу по РК. Считаю что она будет поьзоваться большим споросом, а навести справки вам поможет мин,юст по регистрации данных объектов?! Надеюсь на взаимное поимание. Ссылка на комментарий Поделиться на других сайтах More sharing options...
Гость горЕ Опубликовано 8 Февраля 2002 Жалоба Share Опубликовано 8 Февраля 2002 А откуда мнение, что минюст вообще хочет кому-нибудь помогать? При последних двух министрах ничего подобного не наблюдалось особенно в отношении к организациям не минюстовской системы Сейчас пришло новое руководство, известное с положительной стороны, но исполнители то старые сидят Так что, попробуем обойтись собственными силами, а за идею, конечно, спасибо, идея хорошая. Ссылка на комментарий Поделиться на других сайтах More sharing options...
Гость jak Опубликовано 23 Февраля 2002 Жалоба Share Опубликовано 23 Февраля 2002 VISOKOTEHNOLOŠKI KRIMINAL PRAKTIČNI VODIČ KROZ SAVREMENO KRIVIČNO PRAVO I PRIMJERE IZ PRAKSE Podgorica, mart 2014. godine Izdavač OEBS MISIJA U CRNOJ GORI Autori Branko Stamenković Doc. dr. Adis Balota Valentina Pavličić Bojana Paunović Jakša Backović Tiraž 500 primjeraka Priprema Miloš Otašević Štampa Artgrafika Podgorica This publication was made possible thanks to funding from the United States Embassy in Podgorica - Department of State’s Bureau of International Narcotics and Law Enforcement Affairs (INL). Izrada ove publikacije omogućena je uz podršku Američke Ambasade u Podgorici - Biroa Stejt Dipartmenta za borbu protiv međunarodne trgovine drogom i sprovođenje zakona (INL). CIP - Katalogizacija u publikaciji Centralna narodna biblioteka Crne Gore, Cetinje ISBN 978-9940-500-15-3 COBISS.CG-ID 24604176 III SADRŽAJ Predgovor ....................................................1 I Uvod ........................................................3 1.1. Informatička revolucija ........................................3 1.2. Crna Gora ....................................................8 1.3. Zakonska zaštita softvera pravima intelektualne svojine ........13 II Međunarodno-pravni okvir borbe protiv sajber kriminala ......21 2.1. Konvencija o Sajber kriminalu (CЕТS br. 195) ...................21 2.2. Pružalac usluga ..............................................25 2.3. Podaci o saobraćaju ..........................................26 2.4. Krivična djela ................................................27 2.5. Procesno pravo ..............................................30 2.6. Međunarodna saradnja ......................................36 2.7. Direktiva 2013/40/ЕU .........................................39 III Zakonodavni okvir u okruženju – Republika Srbija ............43 3.1. Zakonodavni okvir ...........................................43 3.2. Institucionalni okvir ..........................................45 IV Uporedna analiza odredbi Konvencije o sajber kriminalu i pra vnog okvira u Republici Srbiji .................................47 4.1. Značenje pojmova računarski sistem, računarski podaci, davalac usluga, promet podataka .........................................47 4.2. Odgovornost pravnog lica ....................................54 V Protokol uz Konvenciju o sajber kriminalu koji se odnosi na inkriminaciju djela rasističke i ksenofobičke prirode izvršenih preko računarskih sistema .........................................63 5.1. Upоrеdnа аnаlizа .........................................63 VI Rezultati i statistički pokazatelji Posebnog tužilaštva za visokotehnološki kriminal Republike Srbije ...........................65 VII Otkrivanje i gonjenje – primjeri iz okruženja – Republika Srbija 67 VIII Crna Gora ................................................83 8.1. CIRT .........................................................83 8.2. Zloupotreba brojeva bankovnih kartica (na internetu i na ATM/POS terminalima) ...........................................83 8.3. Distribucija i posjedovanje dječije pornografije .................86 IV 8.4. Klasična djela kompjuterskog kriminala (hakovanje) ............89 8.5. Piraterija ....................................................91 IX Nacionalni pravni okvir - materijalnopravni i procesnopravni okvir visokotehnološkog kriminala u Crnoj Gori .................93 X Procesne odredbe i istražne mjere koje se odnose na računarski kriminal ....................................................107 XI Glavni pretres ............................................117 11.1. Oštećenje računarskih podataka i programa (čl.349 KZ) ......118 11.2. Računarska prevara (čl.352 KZ) .............................118 11.3. Neovlašćen pristup zaštićenom računaru, računarskoj mrežii elektronskoj obradi podataka (čl.353 KZ) .........................119 11.4. Ugrožavanje sigurnosti (čl.168 KZ) ...........................120 11.5. Pravljanje i unošenje računarskih virusa (čl.351 KZ) i prevara (čl.244 KZ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 11.6. Prevara (čl.244 KZ) .........................................124 11.7. Falsifikovanje isprave (čl.412 KZ) ............................125 11.8. Zloupotreba službenog položaja (čl.416 KZ) ..................126 11.9. Neovlašćeno iskorišćavanje autorskog djela ili predmeta srodnog prava (član 234 KZ) ..............................................126 11.10. Neovlašćeni pristup zaštićenom računaru, računarskoj mreži i elektronskoj obradi podataka, krivično djelo računarska sabotaža, krivično djelo pravljenje, nabavljanje i davanje drugom sredstava za izvršenje krivičnog djela protiv bezbjednosti računarskih podataka, pravljenje i unošenje računarskih virusa - STICAJ ..................128 11.11. Zloupotreba platnih kartica (čl.260KZ) i prikrivanje (člana 256 KZ) ...............................................130 11.12. Prikazivanje, pribavljanje i posjedovanje pornografskog sadržaja i iskorišćavanje maloljetnog lica za pornografiju (čl.211KZ)* u sticaju sa krivičnim djelom prinude (čl.165 KZ) ...................134 11.13. Računarska sabotaža (čl.350 KZ)* ..........................135 XII Drugostepeni postupak ...................................137 XIII Računarski izrazi ........................................147 Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 1 Poštovani čitaoci, drage kolege, U nedjeljama kada je sudbina leta malezijske avio-kompanije MH 370 još uvijek neizvjesna, mada uz rastuću bojazan da ishod sveobuhvatnih potraga nad nekoliko okeana i mora neće biti pozitivan, pitanja o mogućnostima i moći zloupotrebe računara i računarskih mreža, kao i uredjaja koji su povezani ili zavisni od istih, prosto sama naviru i upućuju na razmišljanja o istinskim razmjerama i posljedicama post-informatičkog društva i njegovih tehnologija. Komentari odredjenih stručnih krugova da je sasvim moguć scenario u kome je neko, bio to pojedinac ili grupa, putem računara ili „pametnog“ telefona velike procesorske moći, uspio da neovlašćeno pristupi sistemima navigacije i upravljanja letom MH 370, i da svojim radnjama utiče na njegov let, posadu i putnike, čak i ako se zaista graniči sa djelima najboljih pisaca naučne fantastike, nije nezamisliv i nemoguć. Iako su računarski sistemi u savremenim avionima povezani u tzv. „trostruke bajpasove“ tj., pratkično tri nezavisna računarska sistema u svakom momentu mogu da reaguju u avionu na zadatu komandu, postavlja se pitanje da li je i ovako visoko sofisticiranim i zatvorenim računarskim sistemima moguće pristupiti neovlašćeno, promijeniti njihov način funkcionisanja i time proizvesti odredjenu posljedicu u korist onoga ko ima namjeru da utiče ili postigne odredjenu namjeru ovim činom. Svakako, ta posljedica nikako ne mora da bude u skladu sa isčekivanjima svih drugih. Na žalost, može biti sasvim pogubna. I u scenariju koji bi mogao biti sasvim običan, na žalost, opet sa negitivnim ishodom, računari i njihove periferije, bili to avionski transponderi i komunikacioni sistemi, mjerači brzine, zemaljski radari kako civilni tako i vojni, satelitski računari, brodski i podmorničarski sonari i sa njima povezani računari, kao i druga avionska, brodska i zemaljska računarska oprema, je takodje ili zakazala ili nije bila na visini zadatka. Dakle, sa jedne strane postojanje mogućnosti da se računarskim putem utiče na nešto tako bitno kao što je avionski let ili centrala za proizvonju električne energije, nuklearna elektrana, sistem gradskog vodosnabdijevanja ili na neki drugi sličan strateški resurs ili infrastrukturu, a sa druge strane mogućnost nesavršenosti te opreme ili, još pogubnije, nedovoljna obučenost zaduženih ljudskih resursa da sa takvom tehnologijom upravljaju, radja osnovanu bojazan da je mogućnost ozbiljne zloupotrebe informacionih tehnologija ne samo moguća, već prisutna i narastajuća. S tim u vezi, jasno je da organi otkrivanja, gonjenja, tj. pripadnici policije i ovla-šćenih državnih službi za borbu protiv kriminala, nosioci državno-tužilačkih funkcija i njihovi saradnici, kao i sudovi i sudije današnjice, moraju biti svjesni da informatički kriminal nije nešto što će se desiti za generaciju ili dve, ili da je informatički kriminal nešto što je rijetka pojava koju mogu da prate samo posebno zainteresovani i obučeni pripadnici navedenih organa. Naprotiv, informatički kriminal je kriminal današnjice i njegov obuhvat nije lokalan već globalan. Imajući navedeno u vidu, Misija OEBS u Crnog Gori, ambasada Sjedinjenih Američkih Država i Centar za edukaciju nosilaca pravosudne funkcije Crne Gore su pravilno prepoznali potrebu, da se za što veći broj državnih tužilaca i sudija, ali i pripadnika kriminalističkih službi policije, izradi jedan kratak vodič kroz osnove savremenog krivičnog prava i krivično-pravnu praksu visokotehnološ-kog kriminala. Pred Vama se nalazi plod rada više policijskih, tužilačkih i sudskih stručnjaka, uz podršku članova nadležnih sektorskih ministarstava, čiji je cilj bio izrada prve knjige u mogućoj ediciji stručnih naslova na temu visokotehnološkog i računarskog kriminala, u kojoj će, na jedan prilagodjen i prijemčiv način, biti izloženi osnovi medjunarodnog i domaćeg krivičnopravnog okvira, kako materijlnog tako i procesnog i organizacionog, uz primjere iz prakse policije, državnih tužilaštava i sudova, koji trebaju da posluže kao pomoćni alat u radu ovih organa prilikom postupanja u predmetima iz oblasti takozvanog „cyber“ kriminala. Nadamo se da ćete sadržinu ovog Vodiča naći korisnom i da će Vam isti uspjeti da u odredjenim momentima nedoumica korisno ukaže na puteve kojima su neke Vaše kolege već išle i postupale, te da ćete na osnovu njihovih iskustava, kako pozitivnih, ali i negativnih, biti u mogućnosti da zauzmete stav i donesete odluku koja će biti pravilna i zakonski zasnovana prilikom postupanja u ovoj krivično-pravnoj oblasti koja može nositi razne epitete, ali one koji označavaju lakoću ili manju važnost, nikako. S poštovanjem, Posebni tužilac za visokotehnološki kriminal Branko Stamenković i grupa autora Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 3 I UVOD 1.1. Informatička revolucija Informatička revolucijadonijela je kvalitativni napredak u životima svih ljudi, toliko jak, da je praktično više nemoguće zamisliti civilizaciju bez informatičke podrške u svim svojim oblicima koju nam pružaju informacione tehnologije. Sa druge strane, ovakav eksplozivan razvoj je neumitno proizveo i određene prateće posljedice negativnog karaktera. Neprestane su naučne i strukovne rasprave da li kriminalitet u oblasti informacionih tehnologija predstavlja samo logičan nastavak svakodnevnog kriminaliteta sa kojim se susreće svaka ljudska zajednica, ili samo jedan od oblika tog istog kriminaliteta ili pak potpuno nov i poseban oblik kriminogenog pona-šanja koji zahtijeva posebno definisanje i tretiranje. Ono što je differentia specificakompjuterskog kriminala u odnosu na dobro poznate i proučene forme kriminala jesu činjenice da je potrebno relativno kratko vrijeme za sticanje znanja neophodnog za izvršavanje krivičnih djela iz ove oblasti, potrebni su mali materijalni i ljudski resursi u odnosu na štetu ili protivpravnu dobit koja se može ostvariti i bez fizičkog prisustva na mjestu izvršenja djela; zatim, nije uvijek jasno da li se radi o krivičnom djelu ili ne, zahvaljujući nedostacima pravnog sistema, i, konačno, teško se otkriva i još teže dokazuje. Svi klasični elementi su primjenjivi i na krivična djela i njihove počinioce koji za medijum koriste Internet. Počinioci, izdajući specifične naredbe na kompjuterskim sistemima, čine određena krivična djela, što ispunjava zahtjev da krivično djelo mora biti djelo čovjeka. Dakle, kompjuteri i Internet su samo oruđe u rukama umješnog kriminalca. Društvena opasnostse ogleda kako u najmanjim štetama kod lica koja u udobnosti svojih domova koriste Internet, tako i u sprječavanju protoka informacija na Nacionalnoj Internet okosnici koja je u toku izvršenja jednog krivičnog djela bila van upotrebe određeni broj dana, što je prouzrokovalo znatnu direktnu i indirektnu štetu. Protivpravnost i određenost u zakonu su predmet diskusije mnogih foruma, no primjeri koji nam dolaze iz tužilačke i sudske prakse pokazuju da se i primjenom postojećih pravnih normi mogu postići određeni rezultati u cilju specijalne i generalne krivičnopravne prevencije. I pored toga, neophodno je aktivno praćenje razvoja ra-čunarskog kriminaliteta radi pravilnog i pravovremenog odgovora države Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 4 kroz donošenje zakonskih i podzakonskih akata koji će na konkretan način sankcionisati ispoljeno društveno-opasno ponašanje. Na kraju, vinost počinioca ovih krivičnih djela se može posmatrati, na osnovu dosadašnjih iskustava, kroz direktni i eventualni umišljaj, s obzirom da je za izvršenje ovakvih krivičnih djela potrebno specifično znanje visokog stepena koje se u datim okolnostima svjesno upotrebljava u cilju postizanja određenog protivpravnog cilja. Efikasna prevencija, otkrivanje i pokretanje postupaka protiv izvršilaca krivičnih djela dodatno je otežana njegovim transnacionalnim karakterom. Pojavom Interneta, kao Globalne kompjuterske komunikacione mreže, i njegovog snažnog uticaja na razvoj modernog društva, pojavila se i nova kasta kriminalaca – hakeri. Hakeri, kao izvršioci krivičnih djela koje za svoj subjekat i objekat imaju Internet okruženje, primjenjujući svoje stečeno znanje koje je po pravilu znatno iznad znanja kojeg imaju organi otkrivanja i gonjenja, potpuno su svjesni ovakvog stanja stvari. Internet kriminalitetmožemo definisati na sljedeći način: “Internet kriminalitet predstavlja izvršenje krivičnih djela koje za svoj subjekat i objekat imaju Internet kao Globalnu računarsku mrežu i koja čine informatički obučena lica u cilju izazivanja štetnih posljedica ili pribavljanja protivpravne imovinske koristi.” Demokratske i ekonomski razvijene zemlje ulažu ogromna sredstva u pravcu suzbijanja Internet kriminaliteta. Činjenica je da su zemlje članice Evropske Unije, kao i Sjedinjene Američke Države preduzele korake da se, prije svega na tehničkom nivou, a zatim i na pravnom polju, suprotstave kompjuterskom kriminalu. Ono što mora biti nesporno u zemljama u tranziciji, jeste da bez stvaranja bezbjednog cyber prostora neće biti ni značajnijih ulaganja stranih kompanija, niti će biti moguće ostvariti efikasnu saradnju između zemalja regiona. Naravno, ove zemlje i onako imaju veliki broj problema, a premalo finansijskih i ljudskih resursa da bi se koncentrisale isključivo ili pretežno na stvaranje odbrambenog sistema protiv kompjuterskog kriminala; takođe je činjenica da u tim zemljama veoma mali broj građana uopšte ima pristup kompjuteru. Ovo, međutim, ne znači da kompjuterski kriminal ne predstavlja nešto što bi moglo u bliskoj budućnosti u značajnijoj mjeri ugroziti društvo; stoga se ovom problemu mora posvetiti dužna pažnja. Osnovne karakteristike kompjuterskog kriminalitetasu da sam kompjuter može biti objekt napada - i to obje osnovne komponente kompjutera – hardver i softver. Oštećenje, uništenje ili zloupotreba te dvije komponente ostvaruje se pomoću dva osnovna sredstva, a to su posebno stvoreni računarski programi za zloupotrebu drugih računara, računarskih sistema i programa, kao i posebno napravljeni uređaji sa istom svrhom. Posebno opasni i štetni mogu biti računarski programi, tzv.“malware” raznih pojavnih oblika, koji pošiljaocu omogućava da pristupi “zaraženom” Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 5 kompjuteru i tako stekne pristup i kontrolu nad podacima u kompjuteru, te tako i mogućnost korišćenja tog kompjutera po svojoj volji, po pravilu i bez znanja vlasnika samog računara. Kompjuter kao subjekat napada, tj. kao sredstvo izvršenja krivičnog djela, kojim se omogućava ili pak olakšava realizacija određene kriminalne aktivnosti. Kompjuter se takođe može korisititi i kao sredstvo za planiranje, prikrivanje ili rukovođenje određenom kriminalnom aktivnošću. Ova karakteristika je od posebnog značaja, jer će ona u budućnosti upravo predstavljati tačku povezivanja organizovanog kriminala i kompjuterskog kriminala, kakav danas postoji. Određena kriminalna aktivnost se može ostvariti i bez korišćenja kompjuterske tehnologije, ali joj ta tehnologija omogućava obradu izuzetno velikog broja informacija u kratkom vremenskom periodu, bolju povezanost i efikasnije rukovođenje, kao i komplikovanije identifikovanje i dokazivanje određenih radnji kao kriminalnih. Profil kompjuterskog kriminalca- ukoliko se ranije moglo reći da se u najvećem broju slučajeva radi o mladim osobama, prosječne starosti dvadesetpet godina, koji u najvećem broju slučajeva nijesu ranije dolazili u sukob sa zakonom, danas to više nije pravilo. Naime, starosna granica izvršioca ovih krivičnih djela je značajno istovremeno i spuštena i podignuta, tako da je potpuno uobičajeno vođenje postupaka protiv izvršioca od najmlađih do najstarijih. U pogledu formalnog obrazovanja ne postoji pravilo, obzirom da se znanje za rukovanje kompjuterom relativno lako stiče i bez pohađanja određenih škola ili fakulteta; u pogledu ličnih osobina, radi se o inteligentnim osobama, potpuno otvorenim za praćenje tehnološkog napretka, dok su na intimnom planu vrlo često neostvareni i kompjuter za njih predstavlja centar njihovog života. Tamna brojka kompjuterskog kriminaliteta- broj neotkrivenih krivičnih djela iz oblasti kompjuterskog kriminala po svemu sudeći je izuzetno visok. Razloge za to treba prije svega tražiti u nedovoljnoj tehničkoj i kadrovskoj opremljenosti organa krivičnog gonjenja u regionu, neujednačenoj zakonskoj regulativi koja se bavi ovim problemom, te još uvijek široko rasprostranjenom shvatanju među građanima da je kompjuterski kriminal marginalna i bezopasna pojava. 1.1.1. Klasifikacija računarskog kriminala Prema preporuci Savjeta Evrope o računarskom kriminalitetu No. R(89)9, kasnije konkretizovanoj u Konvenciji o kompjuterskom kriminalu, kao krivična djela navode se: kompjuterska prevara, kompjuterski falsifikat, kompjuterska sabotaža, neautorizovani pristup, neautorizovano unošenje, Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 6 neautorizovano reprodukovanje zaštićenog kompjuterskog programa i neautorizovano reprodukovanje zaštićene topografije, uz opcionu listu, u kojoj se navodi promjena kompjuterskih podataka ili kompjuterskih programa, kompjuterska špijunaža, neautorizovano korišćenje kompjutera i neautorizovano korišćenje zaštićenih kompjuterskih programa i topografije. Međunarodni pravni izvori- od posebnog značaja za oblast računarskog kriminala su Konvencija UN protiv transnacionalnog organizovanog kriminala sa dopunskim protokolima, Palermo, 2000., kao i Konvencija Savjeta Evrope o kompjuterskom kriminalu (Cybercrime), usvojena u Budimpešti, 23. novembra 2001. godine. Palermo Konvencija predstavlja značajan napredak u globalnom određenju – definisanju transnacionalnog organizovanog kriminala i utvrđivanju promjena koje države treba da sprovedu u okviru svog krivičnog zakonodavstva, da bi suprostavljanje organizovanom kriminalu bilo efikasnije. Njeno donošenje posljedica je, prije svega, opšteg povezivanja država i regiona na ekonomsko–finansijskom planu, čime je organizovani kriminal dobio mnogo širi prostor za djelovanje. Od naročitog značaja za vezu transnacionalnog organizovanog kriminala i kompjuterskog kriminala, kao i za suzbijanje te veze jeste čl.6 Konvencije (kriminalizacija pranja dobiti stečene kroz kriminal); imajući u vidu mogu-ćnosti kompjuterske tehnologije, lako je zamisliti potencijalnu ”korist” koja se može ostvariti angažovanjem lica osposobljenih za rukovanje kompjuterskim hardverom i softverom. Dalje, članom 7 (mjere za borbu protiv pranja novca), predviđena je obaveza država potpisnica da oforme sveobuhvatni nacionalni regulatorni i nadzorni režim za finansijske institucije i ostale organe, koji su posebno podložni pranju novca, te da se obezbijedi organima koji se bave borbom protiv pranja novca, mogućnost da sarađuju i razmjenjuju informacije na nacionalnom i međunarodnom nivou. Navedeno je moguće ostvariti samo u slučaju podizanja nivoa tehničke i kadrovske opremljenosti na nivo koji u ovom trenutku postoji u razvijenim zemljama i formiranjem strategije i centara na nacionalnom nivou, koji bi koristeći kompjutersku tehnologiju ostvarivali obaveze predviđene ovim članom. Uzajamna pravna pomoć, koja je od posebnog značaja zbog specificnih karakteristika kompjuterskog kriminala, utrđena je članom 18 Konvencije; tačkom 13 države se obavezuju da imenuju centralni organ koji ima odgovornost i ovlašćenje da prima zahtjeve za uzajamnu pravnu pomoć i da ih ili izvršava ili prenosi nadležnim organima radi izvršenja. Zbog prirode kompjuterskog kriminala (prije svega kritični faktor vrijeme), takav organ bi morao imati ovlašćenje da izvršava zahtjeve za uzajamnu pravnu pomoć. Cyber kriminalitet nije pojam vezan samo za uskostručnu javnost i izvršenje krivičnih djela. Svakim danom sve je više krivičnih prijava protiv nepoznatih izvršilaca krivičnih djela koja su na neki način vezana za Internet. Pri takvom stanju stvari, kada Internet kriminalci imaju znanje, sposobnosti i Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 7 opremu, ponekad savremeniju od organa koji bi trebalo da ih gone i ka-žnjavaju, perspektiva može biti zaista zabrinjavajuća. Sigurno je da takvo stanje ne može potrajati dugo i da se odlučni koraci moraju preduzeti koliko sjutra. U regionu Zapadnog Balkana danas postoji jako jezgro odličnih poznavalaca Interneta i računara, pretežno među mla-đom populacijom. Dio tog jezgra posjeduje takvo znanje koje se može mjeriti sa najvišim svjetskim dostignućima. Obzirom da im se vrlo malo toga nalazi na putu, postoji velika vjerovatno-ća da će postati svjesni mogućnosti da bez pretjerano velikog rizika krenu putem pribavljanja protivpravne imovinske koristi vršenjem krivičnih djela putem računara i računarskih sistema. Nije teško zamisliti pripadnike tog jezgra kako za dobre honorare nanose štetu konkurentskim firmama na tržištima u zemljama regiona. Praktično, svi sistemi koji budu priključeni na Internet neće biti do kraja sigurni. Širenjem Internet korisničke baze u regionu, pored tvrdokornih veterana, javiće se i nova klasa Internet kriminalaca, koji možda neće imati takvo znanje, ali će u svakom slučaju barem jednom doći u iskušenje da učine neko krivično djelo. Tvrdo hakersko jezgro će nastaviti svoje akcije više uperene u pravcu pribavljanja imovinske koristi kroz razne osnove. Rast populacije Internet korisnikaće dovesti do talasa izvršenja sitnih krivičnih djela putem Interneta; elektronska trgovina i industrijska špijuna-ža i sabotaža u zemljama regiona će predstavljati najinteresantiju oblast za Internet i računarski kriminal; preduzeća koja se bave pružanjem Internet usluga će i dalje trpjeti znatne štete zbog nesakcionisanih DoS napada; policija neće uspjeti na pravi način da se izbori sa novom vrstom kriminaliteta; tužilaštva neće uspijevati da uspješno vode postupke protiv kriminalaca iz ove oblasti; sudovi će zbog nedostatka dokaznog materijala donositi oslobađajuće presude. 1.1.2. Ovako optimistično viđenje budućnosti ove vrste kriminaliteta po njegove izvršioce, a sumorne za sve ostale, bazirano je na pretpostavci da će zakonska regulativa ostati ista i da će izostati postupak edukacije pripadnika policije, tužilaca i sudija, te organizacione promjene u navedenim organima. Da bi se to spriječilo, pored preduzimanja koraka neophodnih za borbu protiv Internet kriminaliteta, neophodno je da naše društvo posveti mnogo više pažnje, na pravi način, dobu u kome živimo kroz prihvatanje činjenice da je to doba informacija i informacionih tehnologija. Informatička revolucijai sa njom Internet revolucija, već su među nama. Nijesu u pitanju tehnologije budućnosti, već tehnologije sadašnjosti. Samo ako na ovaj način pristupimo problemu ove vrste kriminaliteta onda ćemo zaista imati šansu da postignemo uspjeh u suzbijanju istog i na najbolji mogući način promovišemo društvo koje je moderno i zasnovano na teme- Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 8 ljima vladavine prava. U tom svijetlu treba posmatrati i Internet kriminalitet u našoj zemlji. Do juče, Internet kriminalitet nebitan i tolerisan, danas prima svoje prve značajne udarce. Obzirom da se proklamovani osnov politike nove vlasti zasniva na ekonomskom prosperitetu i zaštiti tih interesa, vrlo brzo će potencijali elektronske trgovine i poslovanja postati jedna od značajnijih privrednih grana naše zemlje. Ako znamo da je samo u prošloj godini obrt neto profita u svijetu putem e-commerc-a iznosio nekoliko stotina milijardi dolara, onda sa pravom možemo očekivati da i u ovoj novoj privrednoj grani dio kolača pripadne i nama. No, da bi smo tako nešto zaista i dočekali, neophodno je postići osnovni uslov poslovanja, a to je sigurnost investicija i zarade. Da bi takav zahtjev bio ispunjen, moramo prilagoditi naše zakonodavstvo modernim tokovima. Naravno, nakon modernizacije zakonodavstva, moramo imati i obrazovane ljudske resurse koji će umjeti na pravi način da primijene nove trendove. Internet kriminalitet sa svojim destruktivnim dejstvom nalazi se na putu ovakvoj ideji. Zbog toga, iako potpuno moderan i za naše shvatanje možda ekstravagantan, Cyber crime predstavlja zlo, sa kojim se moramo obračunati. 1. 2. Crna Gora 1.2.1. Danas je Sajber prostor prepoznat kao realno okruženje sa najbržim rastom stepena kriminala. Sajber kriminal, sa trenutno poznatim njegovim oblicima pojavljivanja, predstavlja globalni problem kako za razvijene države, tako i za srednje razvijene i nerazvijene države. Danas ne postoji ni jedan vid organizovane kriminalne aktivnosti a koji u nekoj formi ili fazi njegove realizacije ne koristi sajber prostor, kao što su: šverc droge, pranje novca, organizovani kriminal i korupcija, šverc oružja, finasijske prevare, dječija pornografija i dr. Da bi se uspješno borili sa kriminalom iz ove oblasti, potrebno je razviti kapacitete, kako za prevenciju i istraživanje, tako i za fazu dokazivanja. Samo kontinuiranom edukacijom kadrova, kao i jasnom podjelom aktivnosti između institucija sistema, moguće je pratiti na andekvatan način ovu problematiku. Ovaj vodič treba da pruži osnovne informacije za sudije i tužioce. Vodič predstavlja samo preteču jasno definisanim serijalom edukativnih skupova koji moraju da uslijede u narednom periodu. Jasnim sagledavanjem ove problematike od što većeg kruga zaposlenih iz sudske i izvršne vlasti, moguće je definisati i pristup budućim promjenama zakonodavnog okvira, a sve u cilju pravovremene reakcije. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 9 1.2.2. Internet, kao i informaciono komunikacione tehnologije na kojima je baziran, predstavljaju vitalni resurs za socio-ekonomski rast i razvoj jedne države. Kako se sve više usluga nudi putem interneta, sve je veći broj prijavljenih sajber bezbjednosnih incidenata, od napada poznatih kao distribuirani napadi uskraćivanja usluga – DDoS napadi, pa do napada na websajtove sa ciljem neovlašćene izmjene njihovog sadržaja. Poseban vid opasnosti predstavlja i neautorizovan pristup razvijenim informacionim sistemima državnih organa, kao i njihovim bazama podataka. Internet servis provajderi (ISP) takođe trpe sajber napade na njihovoj infrastrukturi, ali ne postoji koordinisan odgovor koji bi se odvijao bezbjednim komunikacionim kanalima na nacionalnom nivou u cilju rješavanja ovakvih situacija. Koordinisana izgradnja organizacionih, insitucionalnih i upravljačkih kapaciteta, unapređenje zakonskih i podzakonskih propisa bitne su stavke postojanja informacione bezbjednosti u Crnoj Gori. U sajber prostoru, današnjicu obilježavaju i “zlonamjerni programi u službi država”, i u narednom periodu predstavljaće jednu od glavnih opasnosti po nacionalnu bezbjednost jedne države. Gore navedeno govori u prilog činjenici da su Internet i sa njim povezane globalne mreže značajno uvećali svjetsku zavisnost od ICT i ujedno povećali nivo potencijalne štete koju je moguće prouzrokovati kada je infrastruktura pod napadom. Analizom strategija sajber bezbjednosti velikog broja država utvrđeno je da ne postoji usaglašena definicija pojmova kao što su: informaciona bezbjednost, sajber prostor, sajber bezbjednost, sajber kriminali sl. Dok neke strategije definišu pomenute pojmove precizno i konkretno, npr. usko vezujući ih za računare i računarske sisteme, druge imaju opštiji pristup i definicije sadrže ne samo stvari koje se odnose na računare i računarske sisteme, već i na bilo koji drugi faktor koji može doći u interakciju sa njima, kao npr. ljudski faktor. U ovom dijelu Priručnika, biće prikazane definicije određenih termina, koje su zastupljene u Crnoj Gori, a koje su takođe usaglašene sa osnovnim značenjima termina u zemljama EU. Definicije osnovnih pojmova, koje navodimo u nastavku teksta, su navedene u okviru važeće Strategije o sajber bezbjednosti Crne Gore 2013-2017. 1.2.3.„Sajber“ se definiše kao: „sve što se odnosi na, ili uključuje, računare ili računarske mreže (kao što je Internet)“. Sajber prostorje više nego Internet, uključuje ne samo hardver, softver i informacione sisteme, već i ljude, društvenu interakciju u okviru ovih mreža. Međunarodna unija za telekomunikacije (ITU) koristi termin da opiše „sisteme i servise povezane bilo direktno ili indirektno na Internet, telekomunikacione sisteme ili kompjuterske mreže“. Međunarodna organizacija za standardizaciju (ISO) koristi nešto drugačiji termin pri definisanju, te „sajber“ vidi kao „kompleksno Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 10 okruženje koje rezultira iz interakcije ljudi, softvera i servisa na internetu i to posredstvom tehnoloških uređaja i mreža sa njima povezanim koji ne postoji u bilo kom fizičkom obliku.“ Odvojeno, svaka država pri formulisanju nacionalne strategije koristi svoje termine i definicije. Primjer: Velika Britanija (UK) definiše sajber prostor kao „sve forme rada na mreži, digitalne aktivnosti; ovo uključuje sadržaj i akcije sprovedene kroz digitalne mreže“. Informaciona bezbjednost podrazumijeva stanje povjerljivosti, cjelovitosti i dostupnosti podataka. Informaciona bezbjednost se fokusira na podatke bez obzira na njihovu formu: elektronski, štampani ili drugi oblici podataka. Računarska bezbjednostobično teži da obezbijedi dostupnost i ispravno funkcionisanje računara i računarskog sistema. Često dolazi do naizmjeničnog korišćenja navedenih termina, iako se odnose na malo drugačije aspekte u oblasti sajber bezbjednosti. Internet bezbjednostu tehničkom kontekstu se odnosi na zaštitu Internet servisa i odnosnih ICT sistema i mreža kao produžetka mrežne bezbjednosti u organizacijama i domovima, a kako bi se obezbijedila svrha bezbjednosti. Internet bezbjednost takođe obezbjeđuje dostupnost i pouzdanost Internet servisa. Ipak, u političkom kontekstu, Internet bezbjednost se često izjednačava sa onim što je takođe poznato kao bezbjedno korišćenje Interneta. Prema nekim definicijama, Internet bezbjednost podrazumijeva globalni režim koji se nosi sa stabilnošću Internet koda i hardvera, kao i sporazume o procesuiranju nelegalnog sadržaja. Mrežna bezbjednostje takođe važna za kritične infrastrukture koje često nijesu direktno povezane na Internet. Sajber bezbjednost- Međunarodna organizacija za standardizaciju (ISO) definiše sajber bezbjednost kao „očuvanje povjerljivosti, integriteta i dostupnosti informacija u sajber prostoru“. Holandija je ponudila nešto širu definiciju: „sloboda od opasnosti ili štete prozrokovane prekidom, kvarom ili zloupotrebom rada ICT-a. Opasnost ili šteta prouzrokovana prekidom, kvarom ili zloupotrebom može se sastojati od ograničenja dostupnosti ili pouzdanosti ICT-a, kršenja privatnosti informacija sačuvanih na ICT uređajima, ili šteta integritetu informacija. ITU takođe definiše široko sajber bezbjednost kao: „Kolekcija alata, pravilnika, sigurnosnih koncepata, zaštita, smjernica, pristupa u upravljanju rizicima, akcija, obuka, najboljih praksi, uvjerenja i tehnologija koje se mogu koristiti radi zaštite sajber okruženja i organizacija i korisničke imovine. Sajber bezbjednost pretenduje da obezbijedi postizanje i održavanje bezbjednosti imovine organizacije i korisnika protiv relevantnih sigurnosnih rizika u sajber okruženju. Generalni bezbjednosni ciljevi se sastoje od sljedećeg: dostupnosti; integriteta, koji može uključiti autentičnost i neporječivost, i povjerljivosti.“ Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 11 Sajber odbranase uglavnom koristi u vojnom kontekstu, ali može se odnositi i na kriminalne i špijunske aktivnosti. NATO koristi sljedeću definiciju kada je riječ o sajber odbrani: „sposobnost da se osigura dostava i upravljanje servisima u operativnim komunikacionim i informacionim sistemima kao odgovor na potencijalne, neposredne kao i stvarne, maliciozne akcije koje potiču iz sajber prostora“. Sajber kriminal - ili e-kriminal, ili VTK obuhvata kriminalne aktivnosti u kojima su kompjuteri i slični informatički uređaji i kompjuterska mreža predmet, sredstvo, cilj ili mjesto krivičnog djela. Sajber terorizam – predstavlja kriminalni akt u sajber prostoru koji ima za cilj da se zaplaši Vlada ili njeni građani, a sve u cilju ostvarivanja političkih ciljeva. NIPC (National Infrastructure Protection Center) definiše sajber terorizam kao „kriminalni akt izvršen putem računara, a koji za rezultat ima nasilje, smrt i/ili destrukciju, stvarajući teror radi ubjeđivanja Vlade da promijeni svoju politiku“. Sajber špijunažaje definisana kao, „korišćenje agenata u cilju dobijanja informacija u vezi sa planovima ili aktivnostima strane države ili konkurentske kompanije“. Nije rijedak slučaj gdje su kompanije ili vlade suočene sa pokušajima neautorizovanih pristupa njihovim kompjuterskim sistemima putem Interneta. Mnoge države koriste sredstva špijunaže da bi podstakli svoj ekonomski razvoj baziran na naprednim tehnologijama drugih nacija. ICT predstavlja bazičnu osnovu u razvoju i implementaciji većine drugih tehnologija, kako u civilnom, tako i u vojnom sektoru, i usljed toga postale su primarni cilj špijunaže. Sajber ratovanje je neodređen i kontraverzan termin za koji ne postoji zvanična ili generalno prihvaćena definicija. Više od 30 država je prihvatilo doktrinu i najavilo razvoj specijalnog programa ofanzivnih mehanizama sajber ratovanja. 1.2.4. Da bi sagledali moguće kriminalne aktivnosti u Sajber prostoru, prikazaćemo osnovne izazove i prijetnje, koji su elaborirani kroz nekoliko zvanično usvojenih dokumenata u Crnoj Gori: a. Propusti u organizaciji sajber zaštite mogu predstavljati opasnost po nacionalnu bezbjednost Crne Gore; b. Internet se u Evropi pa i u našem bliskom okruženju intenzivno koristi u kriminalne svrhe, za potrebe trgovine drogom, pranja novca i finansijskih prevara, pa ni Crna Gora nije i neće biti pošteđena ove opasnosti; c. ICT infrastruktura, računarski sistemi i korisnici u Crnoj Gori izloženi su većini sajber opasnosti i napada koje pogađaju ostatak svijeta. Ovo uključuje maliciozne programe, elektronske prevare, izmjene naslo- Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 12 vnih web stranica (Web Defacement) i “hakovanje” elektronske pošte; d. Nerazvijena saradnja između privatnog i javnog sektora u oblasti koordinacije sistema bezbjednosti kritične infrastrukture; e. Nepostojanje procedura, evidencija incidentnih situacija u sajber prostoru Crne Gore f. Nepostojanje nacionalnog Savjeta za sajber bezbjednost sa njegovim funkcijama: i. koordinacija informacione bezbjednosti u Crnoj Gori ii. definisanje kritične informatičke infrastrukture iii. razmatranje legislativnog okvira za razvoj operativne sajber bezbjednosti g. Sajber prostor se sve više koristi za organizaciju i medijsku propagandu ekstremističkih i radikalnih grupa koje na taj način propagiraju svoje aktivnosti, vrbuju nove članove, organizuju terorističke akcije i tako predstavljaju opasnost po nacionalnu bezbjednost Crne Gore. h. Piraterija doprinosi visokoj stopi zaraženosti računarskim virusima. i. On-line manipulacije, koristeći socijalni inženjering putem e-mail poruka, kao što je „Nigerian 419“prevara, phishing, idu ruku pod ruku sa krađom identiteta (nezakonita saznanja o nalozima i lozinkama drugih korisnika). Ovakvo stanje u crnogorskom sajber-prostoru je zabrinjavajuće i problematično i ne samo za Crnu Goru već i šire. Crnogorski građani u prošlosti su bili mete prevara i u tim prevarama čak ostajali i bez veće sume novca; j. U periodu od 2008.-2013. godine, napadači su izmijenili ili preuzeli kontrolu nad više naslovnih web stranica crnogorskih institucija; k. U Crnoj Gori je u prošlom periodu bilo više napada na informatičku infrastrukturu, na servise provajdera interneta kao i na bankarski sektor; l. Prethodnih godina je primijećen i značajan broj slučajeva u kojima su napadači preuzeli kontrolu nad korisničkim profilima crnogorskih državljana na društvenim mrežama i ostavljali u ime vlasnika neprimjereni sadržaj, sve u cilju kompromitovanja vlasnika profila. m. Sa adresa, za koje se istragom utvrdilo da potiču iz Crne Gore, prijavljeno je maliciozno djelovanje, između ostalog širenja SPAM-a, napadi probijanja lozinke metodom sile (brute force), DDoS napadi, lažno predstavljanje i drugi; n. U Crnoj Gori postoji vrlo mali broj kadrova koji posjeduju usko specijalizovana znanja iz oblasti sajber bezbjednosti, tj. da posjeduju određene licence ili sertifikate iz ove oblasti, koje zahtijevaju evropski i svjetski standardi. U okviru Univerziteta u Crnoj Gori ne postoje fakulteti ili smjerovi koji obrađuju sajber bezbjednost ili forenziku, tj. da proizvode kadrove sa usko specijalizovanim znanjem iz ove oblasti. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 13 1.2.5. Pravni akti koji čine temelj funkcionisanja i osnov za dalju nadogradnju savremenog koncepta informacione bezbjednosti u Crnoj Gorisu: a. Zakon o potvrđivanju Konvencije o računarskom kriminalu b. Krivični zakonik c. Zakonik o krivičnom postupku d. Zakon o informacionoj bezbjednosti e. Zakon o Agenciji za nacionalnu bezbjednost f. Zakon o tajnosti podataka g. Zakon o elektronskom potpisu h. Zakon o elektronskim komunikacijama i. Zakon o elektronskoj trgovini j. Stategija sajber bezbjednosti u Crnoj Gori 2013-2017 Ostali važni akti koje treba pomenuti u ovom poglavlju: • Elaborat sa definisanim nadležnostima državnih organa u borbi protiv računarskog kriminala kojim je izvršena procjena stanja i spremnost države u oblasti sajber bezbjednosti, • Uredba o bližim uslovima i načinu sprovođenja informatičkih mjera zaštite tajnih podataka (01.jul 2010. godine), • Uredba o bližim uslovima i načinu sprovođenja mjera zaštite tajnih podataka (06.novembar 2008.godine), • Uredba o bližim uslovima i načinu sprovođenja industrijskih mjera za-štite tajnih podataka (16.decembar 2010. godine), • Uredba o načinu vršenja i sadržaju unutrašnje kontrole nad sprovo-đenjem mjera zaštite tajnih podataka (28.jul 2010. godine). 1. 3. Zakonska zaštita softvera pravima intelektualne svojine 1.3.1 Nekada smo uređaje razlikovali po njihovom spoljašnjem izgledu, koji se često naziva hardverom, riječ koja je već postala sastavni dio našeg svakodnevnog rječnika, iako nijesmo sigurni da je svi u potpunosti razumiju. Danas većina uređaja liči jedan na drugi iako obavljaju potpuno različite funkcije, zahvaljujući nečemu što stoji u pozadini svega i što se često naziva softverom, čiju riječ takođe često koristimo, sa podjednakim nivoom razumijevanja kao kada je u pitanju hardver. Ono što svi manje ili više zaključuju jeste da je softver jedna od najprofitabilnijih oblasti, koja je u posljednjoj deceniji u velikoj ekspanziji. Nažalost, još manji broj osoba razlikuje sami pojam ’’softver’’, od pojma ’’softverski projekat’’ ili od pojma ’’informacioni/računarski sistem’’. Da ne Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 14 pominjemo i pojmove koji čine sastavni dio mozaika priče o softverima, kao što su: podatak, informacija, algoritam, Kod, Use case, Class dijagrami, Activity dijagrami, State dijagram, modeli ORG, BPM CPJitd. Još je veća opasnost kada ove pojmove ne razumiju osobe koje vrše analize i vještačenja iz ove oblasti. Zbog pogrešnog razumjevanja, donose se i pogrešni zaključci. Da je stvar izuzetno složena i komplikovana govori i podatak iz 2011. godine (Garnerovo istraživanje) da se na svjetskom nivou 31% softverskih projekata nikada ne završi, a 53% završi se sa značajnim prekoračenjem planiranog vremena i resursa (značajnim, na nivou 189% od planiranih), dok uspješnost iznosi svega 16%. Ako se tome doda podatak da na takve projekte državne organizacije i ustanove, kompanije i druge organizacije troše nekoliko desetina milijardi dolara godišnje, onda je jasno u kojoj mjeri je profatibilnost ove oblasti praćena rizikom od neuspjeha. 1.3.2. Softver i pojmovi u oblasti informaciono- komunikacionih tehnologija Kada se pomene softver, većina ljudi koji uopšte imaju neka saznanja o tom pojmu, pod tim podrazumjeva napisane programe koji se izvršavaju na nekom računaru. Međutim, stvar je drugačija. Prije svega, programi se ne mogu napisati ukoliko u njihovoj osnovi ne leže odgovarajuće procedure i pravila koja definišu na koji način se rješava problem koji je predmet programa. Samo pisanje programa stvar je tehnike koja realizuje korake koji su predviđeni u postupku za rješavanje posmatranog problema. Me-đutim, iste korake za rješavanje problema svako od nas bi realizovao na svoj način, čak i kada bi koristili isti programski jezik za pisanje programa. To znači da pisanje programa tj. izrada softvera sadrži u sebi određenu kreativnu komponentu od koje će svakako zavisiti i veličina i složenost napisanog programa. Jedna od najčešće korišćenih definicija Softvera (ISO_2382) jeste: “Softver je intelektualna kreacija koja sadrži programe, procedure, pravila i odgovarajuću dokumentaciju koja se odnosi na rad nekog sistema za obradu podataka”. Takođe, ISO_12207 definiše i sljedeće pojmove: • Pod ’’softverskim proizvodom’’podrazumijeva se skup računarskih programa, procedura i odgovarajuća dokumentacija i podaci koji su namijenjeni za isporuku korisniku • ’’Kod’’ je sistem pravila koji obezbjeđuje da isporuke budu kodovane u izvornom kodu (engl. Source Code) koji je razumljiv prevodiocima izvornog koda. Dakle, da bi se instrukcije mogle izvršavati, potrebno je da se izvorni kod ’’prevede’’, a tu ulogu imaju specifični djelovi operativnog sistema. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 15 Softveri se mogu podijeliti na sljedeće kategorije: • Public domainje softver sa kojim korisnik može raditi šta želi. Dopu-šteno je korišćenje, umnožavanje, distribucija pa čak i prodavanje bez ikakve dozvole autora. • Open Sourceje softver koji je besplatan za korišćenje, umnožavanje i distribuciju, a dozvoljeno je raditi promjene u izvornom kodu, te je takav softver moguće dalje distribuirati. Jedini uslov koji se obično nameće korisniku je da promijenjeni softver i dalje bude Open Source. Takav softver se distribuira zajedno s licencom u kojoj su definisana sva prava i obaveze korisnika. Ako korisnik distribuira takav softver, bilo u izvornom obliku, bilo izmijenjen, uvijek se mora distribuirati pod istim licenčnim sporazumom. • Freewareje besplatan za korišćenje i distribuciju, ali se ne smije mijenjati. Taj softver se takođe izdaje pod posebnom licencom sa definisanim pravilima korišćenja. Autor zadržava autorsko pravo na ovakav softver. • Sharwareje sličan kao i Freeware, ali se u licenčnom sporazumu obi-čno traži da korisnik pošalje autoru određenu svotu novca. Kod takvog softvera obično postoji definisano vrijeme u kojem korisnik može besplatno koristiti program, a ako ga želi koristiti i nakon tog razdoblja mora ga platiti. Novčane svote za takav softver su obično simbolične i to je zgodan način za distribuciju softvera koji inače ne bi opstao na tržištu komercijalnog softvera. • Komercijalni softverje softver koji korisnik mora kupiti te ga smije samo koristiti, a ne kopirati, distribuirati ili mijenjati. Postoje dva tipa komercijalnog softvera: ◊ Softver koji korisnik može kupiti ◊ Licencirani softver Ako korisnik kupi kopiju programa (ili namjenski urađen program), može ga koristiti na način definisan Zakonom o autorskim pravima. Informacioni sistem se može predstaviti sa tri međusobno povezana modela, kao na slici 1. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 16 Poslovni modeli: - ORG - BPM - CPM Katalog poslovnih modela: - Referentni model - Regulatorski model - Tehnički standardi Informacijski modeli: - Use case - Class dijagrami - Activity djagrami - State dijagrami Katalog informacijskih modela 3 slojno: - Aplikacije - Srednji sloj - Računar Biblioteke SW komponeti: - JEE - .NET - ORA - Open source ICT INFRASTRUKTURA Slika 1. Arhitektura informacionog sistema PRIJAVA PATENTA FORMALNO ISPITIVANJE JAVNO DOSTUPNA PATENTNA DOKUMENTACIJA UNOS PODATAKA U REGISTAR OBJAVA PATENTA PRIZNANJE OBJAVA FORMALNO UREDNE PRIJAVE PRESTANAK PRAVA NAKON 20 GODINA ZAHTJEV ODBIJEN NOSIOCU PATENTA ISPRAVA I PATENTNI SPIS Slika 2. Postupak za priznanje patenta Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 17 Znači, kada se posmatra ili opisuje razvijeni informacioni sistem, potrebno je poznaviti sve njegove nivoe. Jedino takvim pristupom može se imati kompletna slika jednog sistema. Teorijski je nemoguće da postoje dva ista informaciona sistema, jer se i uslovi implementacije mijenjaju u zavisnosti od sistema do sistema. 1.3.3. Pravna regulativa u Crnoj Gori Kada se govori o zaštiti softvera različitim pravima intelektualne svojine prvo treba dati njihovu definiciju. Crna Gora je usvojila dva važna zakona koja govore o ovoj problematici i to: Zakon o autorskim i srodnim pravima i Zakon o patentima. Zakonom o autorskim i srodnim pravimautvrđuje se pravo autora književnih i umjetničkih djela (autorsko pravo), prava interpretatora, proizvođa-ča fonograma, filmskih producenata, radiodifuznih organizacija, izdavača i proizvođača baza podataka, autorsko ugovoreno pravo, kolektivno ostvarivanje autorskog i srodnih prava i zaštita autorskog i srodnih prava. Prema članu 4, odjeljka A pomenutog Zakona, autorsko djeloje individualna duhovna tvorevina iz oblasti književnosti, nauke i umjetnosti, koja je izražena na određeni način, ako ovim Zakonom nije drugačije određeno. Autorskim djelima smatraju se naročito, između ostalog, i pisana djela: romani, poezija, članci, priručnici, studije, monografije i računarski programi. U članu 19 se kaže: ’’da autor ima isključivo pravo da dozvoli ili zabrani iskorišćavanje svojeg djela ili njegovih primjeraka’’. Takođe isti član navodi ’’Iskorišćavanje autorskog djela dozvoljeno je samo kada autor, pod uslovima koje odredi, ustupi odgovarajuće autorsko imovinsko pravo’’. U odjeljku B - Računarski programi data je definicija računarskog programa koja glasi: ’’Računarski programu smislu ovog zakona, je pisano autorsko djelo izraženo u svakom obliku, uključujući i projektni materijal za njegovu izradu ako ispunjava uslove iz člana 4 stava 1 ovog Zakona’’. Ideje, principi i metode koji su osnov za izradu računarskog programa, kao i njegov interfejs, nijesu obuhvaćeni autorskom pravnom zaštitom, u smislu ovog Zakona. U članu 112 definisano je da ’’smještanje, prikazivanje, djelovanje, prenos ili bilježenje u digitalnom obliku računarskog programa, koje zahtijeva njegovo umnožavanje, u smislu ovog Zakona predstavlja isključivo pravo autora na umnožavanje’’. Član 113 definiše da ’’Umnožavanje koda i prevod oblika računarskog programa može se vršiti samo ako je u skladu sa uobičajenim iskorišćavanjem djela i ako se time ne nanosi šteta zakonitim interesima autora’’. Prema Zakonu o patentima(član 5) ’’Patent” je pravo koje se priznaje za pronalazak iz bilo koje oblasti tehnike, koji je nov, koji ima inventivni nivo Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 18 i koji je industrijski primjenjiv’’. Predmet pronalaska koji se štiti patentom može biti proizvod (kao npr. uređaj, supstanca, kompozicija) ili postupak. Na osnovu ovog zakona, ne smatraju se pronalascima: otkrića, naučne teorije i matematičke metode; estetske kreacije; planovi, pravila i postupci za obavljanje intelektualne djelatnosti, za igranje igara ili za obavljanje poslova; programi računara i prikazivanje informacija. Na gore navedenoj slici 2 je prikazan postupak za priznanje patenta. 1.3.4. Kršenje autorskih prava softvera Kršenje autorskih prava, u kontekstu softvera, je, u suštini, pokretanje, kopiranje, mijenjanje ili distribuiranje računarskih programa, osim u slučajevima: • kada to radi sam vlasik tog programa • kada se posjeduje licenca (dozvola) vlasnika prava na program. Ugovor o licenciranju mora da sadrži šta je dozvoljeno, a šta ne. Postoje razne vrste zloupotrebe softvera. Najčešće vrste povreda su sljedeće: • potpuna nelicencirana upotreba, npr: kopiranje softvera od prijatelja ili preko interneta, gdje licenca za softver ekspilcitno ne dozvoljava ovo; • prekomjerna upotreba, npr: kupovina softvera koji je licenciran za jedan računar, a instaliranje na dva; • ako se posjeduje već dodijeljena licenca softveru, npr: ako se kupuje polovan hardver, on ne mora da prenese sve licencirane softvere i potrebno je da se preuzmu sve mjere da se osigura da je upotreba zakonita; • zloupotreba šerovanja: gde je softver lincenciran “za određene svrhe’’ i sl, to je kršenje autorskih prava koja prevazilaze ove uslove; • pribavljanje softvera na prevaru, npr. kupovina softvera za sniženu cijnu pretvarajući se da radite u obrazovnoj instituciji; • “warez’’ kršenje autorskih prava: “warez’’ je sajt na Internetu koji omogućava ljudima da preuzmu ilegalne kopije softvera. Softver će obično imati svoja “oštećena’’ digitalna prava, pa se ona nazivaju “warez kopijama“ ili “hakovanim kopijama’’. Ljudi koji prave „warez“ kopije, ljudi koji vode “warez“ sajtove i ljudi koji preuzimaju te kopije i koriste ih su prekršioci autorskih prava. • nezakonite “specijalne ponude” od hardverskog prodavca: hardver prodavac prodaje kompjuter sa instaliranim softverom, ali to je softver bez licence. • pravljenje nezakonite kopije softvera na CD-ovima, ili nečemu sli-čnom, radi davanja nekom drugom. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 19 • falsifikovanje: pravljenje nazakonite kopije softvera na CD-ovima, ili nečemu sličnom, za komercijalnu svrhu, i prodavanje istih pod izgovorom da su to zakonite kopije. Ako se softver prodaje po znatnoj nižoj cijeni, moguće je da je falsifikovan. [5] 1.3.5. Međunarodna zaštita softvera pravima intelektualne svojine Jedno od najstarih prava intelektualne svojine je autorsko pravo. Međunarodna zaštita autorskog prava regulisana je Bernskom konvencijom koja je donijeta još 1886. godine i više puta revidirana. Ovom Konvencijom se štite literalna i umjetnička djela, uz uslov da su originalna. Mada djela, koja se mogu štititi autorskim pravom, ne sadrže eksplicitno programe ra-čunara, došlo se do generalnog stava da su programi računara proizvodi intelektualne kreativnosti i da se kao takvi smatraju djelima u smislu ove Konvencije. Osim toga i prema TRIPS-u (Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property – Sporazum o trgovinskim aspektima prava intelektualne svojine) predviđeno je da se programi računara, bilo da su u izvornom ili izvršnom kodu, štite kao literalna djela prema pomenutoj Bernskoj konvenciji po reviziji od 1971. godine. Autorsko pravo ne zahtijeva otkrivanje djela, odnosno u ovom slučaju ne zahtijeva otkrivanje programa u izvornom kodu. Na taj način, za razliku od programa u izvršnom kodu koji se plasira na tržištu, izvorni kod programa ostaje poslovna tajna što takođe predstavlja još jedan oblik intelektualne svojine. Prema Bernskoj konvenciji djela su zaštićena samim činom svog stvaranja, odnosno nije potrebno vršiti njihovu registraciju kod nekog nadležnog organa, što važi i za softver. Zaštita softvera autorskim pravom traje za život autora i još 50 godina poslije njegove smrti, dok je TRIPS-om sada produžen period zaštite na 70 godina. U slučaju patentnog sistema stvari stoje sasvim drugačije. Naime, patentna prava se ne stiču automatski, samim nastankom pronalaska ili obavještavanjem javnosti o tome. Ova prava se stiču tek poslije sprovedenog upravnog postupka za priznanje patenta koji se pokreće podnošenjem prijave patenta. Patent je ograničen vremenski, jer može da traje najviše 20 godina od dana podnošenja prijave, zatim on je ograničen teritorijalno, odnosno važi samo na teritoriji zemlje čijem nadležnom organu je podnijeta prijava patenta. U slučaju softvera, patentiranje znači i otvaranje izvornog koda, što je u najmanju ruku problematično sa aspekta autora softvera. Trenutno stanje je takvo da patenti još uvijek nijesu preovlađujući oblik za-štite softvera. Prema istraživanjima koje je finansirala Evropska Unija za Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 20 sada prioritet imaju: • autorsko pravo • tehnički sistemi zaštite • licenciranje Ovo je posebno uočljivo u slučaju malih i srednjih preduzeća, dok velike kompanije pokazuju veći afinitet prema patentnom sistemu. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 21 II MEđUNARODNO-pRAVNI OKVIRbORbEpROTIV SAJbER KRIMINALA 2. 1. Konvencija o Sajber kriminalu (CETS br. 195) Kоnvеnciја о Sајbеr kriminаlu Sаvjеtа Еvrоpе је prvi mеđunаrоdni spоrаzum kојi rеgulišе mаtеriјаlnо prаvni, prоcеsnо prаvni, оrgаnizаciоni i mеđunаrоdni оkvi rkrivičnih djеlа kоја su izvršеnа putеm intеrnеtа i drugih rаčunаrskih mrеžа. Kоnvеnciјa pоstаvlја оsnоvnе pоstulаtе prаvnih nоrmi kоје sе tiču kršеnjа prаvа intеlеktuаlnе svојinе, rаčunаrski izvršеnih prеvаrа, zlоupоtrеba mаlоljеtnikа u pоrnоgrаfskе svrhе itd. Оvоm Kоnvеnciјоm su prоpisаnе i rаdnjе i mjеrе, kаkо mаtеriјаlnо, tаkо i prоcеsnо prаvnе prirоdе, kоје su usmjеrеnе kа rеgulisаnju društvеnо štеtnоg pоnаšаnjа u оvој оblаsti i kоје primjеnjuјu sаvrеmеnе istrаžnе mеtоdе prilikоm оtkrivаnjа i gоnjеnjа izvršiоcа krivičnih djеlа, kао štо su prеtrаgа rаčunаrskih mrеžа i prеsrеtаnjе rаčunаrskih pоdаtаkа, čiјi је glаvni cilј gоnjеnjе izvršiоcа krivičnih djеlа i uspоstаvlјаnjе zајеdničkе krivičnо-prаvnе pоlitikе, kоја је usmjеrеnа kа zаštiti društvа оd svih оblikа visоkоtеhnоlоškоg, tј. „sајbеr kriminаlа“, pоsеbnо krоz usvајаnjе оdgоvаrајućih prаvnih nоrmi i uspоstаvlјаnjе оpеrаtivnе mеđunаrоdnе sаrаdnjе u оvој оblаsti. Kоnvеnciја о Sајbеr kriminаlu Sаvjеtа Еvrоpе је nаkоn višеgоdišnjеg pеriоdа usаglаšаvаnjа izvоrnоg tеkstа оtvоrеnа zа pоtpisivаnjе оd strаnе člаnicа Sаvjеtа Еvrоpе, kао i zа pоtpisivаnjе оd strаnе zеmаlја kоје nijesu člаnicе Sаvjеtа Еvrоpе, а kоје su učеstvоvаlе u izrаdi izvоrnоg tеkstа u Budimpеšti, 23.nоvеmbrа 2011. gоdinе. Činjеnicа је dа оvа Kоnvеnciја trеnutnо prеdstаvlја јеdini mеđunаrоdnо prаvnо priznаt i kоntinеntаlnо rаširеni prаvni instrumеnt u оblаsti visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа, kојi u svоm tеkstu оbјеdinjuје prеciznо оdrеđеnе, i štо је јоš bitniје, upоtrеblјivе i sаvrеmеnе mеtоdе pоstupаnjа nаdlеžnih držаvnih оrgаnа, аli nе sаmо njih, vеć i drugih instituciја i оrgаnizаciја u оvој оblаsti, svе u cilјu uspоstаvlјаnjа djеlоtvоrnоg mеđunаrоdnоg mеhаnizmа, kојi је sаstаvlјеn оd višе оrgаnskih cjеlinа nа nivоu pојеdinih zеmаlја kоје su pоtpisаlе ili rаtifikоvаlе оvu Kоnvеnciјu. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 22 Оvе zеmlје kroz uspоstаvlјеnu plаnеtаrnu mrеžu zа prvо kао i rаnо rеаgоvаnjе, tе vоđеnjе dаlјih prеtkrivičnih i krivičnih pоstupаkа, imајu mоgućnоst dа nа оdgоvаrајući nаčin, u sklаdu sа svојim tеhničkim mоgućnоstimа, оdgоvоrе nа izаzоvе visоkоtеhnоlоškоg, tј. „sајbеr kriminаlа“, kоје prеd njih stаvlјајu izvršiоci оvih krivičnih djеlа. Dо 23.dеcеmbrа 2013. gоdinе, ukupnо 52 zеmlје su rаtifikоvаlе, zаtrаžilе pristupаnjе оvој Kоnvеnciјi ili pоtpisаlе istu. Оsаm zеmаlја nijesu člаnicе Sаvjеtа Еvrоpе. U tе zеmlје spаdајu Аustrаliја, Kаnаdа, Dоminikаnskа Rеpublikа, Јаpаn, Маuriciјus, Јužnоаfričkа Rеpublikа, Тоngа i Sјеdinjеnе Аmеričkе Držаvе. Оd zеmаlја člаnicа Еvrоpskе Uniје, kојih је ukupnо 28 u оvоm mоmеntu, sаmо Grčkа, Lihtеnštајn i Pоlјskа nijesu i rаtifikоvаlе оvu Kоnvеnciјu, аli је јеsu pоtpisаlе, dоk su svе оstаlе zеmlје člаnicе Еvrоpskе Uniје Kоnvеnciјu i rаtifikоvаlе, tе sе istа u sklаdu sа unutrаšnjim prаvnim pоrеtcimа zеmаlја pоtpisnicа аktivnо primjеnjuје krоz unutrаšnjе mаtеriјаlnо, prоcеsnо i mеđunаrnоdnо prаvnе оdrеdbе. Rеvоluciја u infоrmаciоnim tеhnоlоgiјаmа је suštinski prоmijеnilа društvо i nаstаvlјаćе dа gа mijеnjа i u budućе. Мnоgi pоslоvi su pоstаli јеdnоstаvniјi zа оbаvlјаnjе. Dо skоro, i u sаmо оdrеđеnim djеlоvimа društvа, rаdi rаciоnаlizаciје rаdnih prоcеdurа, kоrišćеnе su infоrmаciоnе tеhnоlоgiје u svаkоdnеvnоm rаdu. Dаnаs је tеškо zаmisliti bilо kојi diо društvа bеz uticаја primjеnе rаčunаrа i rаčunаrskih sistеmа. Infоrmаciоnе tеhnоlоgiје su nа svеоbuhvаtаn nаčin dаnаs umijеšаnе i iskоrišćеnе u svаkоm аspеktu lјudskе аktivnоsti. Оvаkаv rаzvој је dirеktnо uticао nа, dо sаdа, nеviđеni еkоnоmski nаprеdаk, аli i društvеnе prоmjеnе kоје su u оkviru svоg nаstаnkа i pоstојаnjа, dоšlе i u kоntаkt sа tаmniјоm strаnоm lјudskе prirоdе. Nаstајаnjе nоvih tipоvа i vrstа kriminаlа, kао i izvršеnjе trаdiciоnаlnih krivičnih djеlа, upоtrеbоm nоvih tеhnоlоgiја је pоstаlо stаndаrdni diо rеаlnоsti držаvnih оrgаnа kојi pоstupајu u оvој оblаsti. Štа višе, pоsljеdicе izvršеnjа krivičnih djеlа i pоnаšаnjа izvršilаcа dаnаs mnоgо višе i dublје оbuhvаtајu tkivо svаkоg društvа, pа i nаšeg, s оbzirоm dа dаnаs nе pоstоје gеоgrаfskе ni nаciоnаlnе grаnicе, kаdа gоvоrimо о upоtrеbi infоrmаciоnih tеhnоlоgiја i izvršеnju krivičnih djеlа. Nоvе tеhnоlоgiје pоstаvlјајu izаzоv prеd pоstојеćе prаvnе kоncеptе. Тоk infоrmаciја i kоmunikаciја је dаnаs nа plаnеtаrnоm nivоu u pоtpunоsti оlаkšаn. Grаnicе višе nijesu grаnicе zа оvаkvu vrstu rаzmjеnе. Kriminаlci su svе višе lоcirаni nа mjеstimа оdаklе njihоvе rаdnjе mоgu dа prоizvеdu znаčајniјi еfеkаt, tј. pоsljеdicu nе sаmо pо njih, vеć i pо drugе. Ipаk, dоmаći zаkоnоdаvni оkvir је gеnеrаlnо оgrаničеn. Iz tih rаzlоgа, prоblеmi u оvој оblаsti su mоrаli dа budu rijеšеni nа mеđunаrоdnоm nivоu krоz mеđunаrоdnо prаvni оkvir, kојi је iznjеdriо usvајаnjе аdеkvаtnih Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 23 mеđunаrоdnih prаvnih instrumеnаtа. Dаnаs tаkаv instrumеnt prеdstаvlја Kоnvеnciјa о Sајbеr kriminаlu Sаvjеtа Еvrоpе CЕТS 185, čiјi је cilј dа sе suprоtstаvi оvој vrsti izаzоvа, uz dužnо pоštоvаnjе lјudskih prаvа, u nоvоm infоrmаtičkоm i pоst infоrmаtičkоm društvu. Kоnvеnciја zа svој cilј imа nа prvоm mjеstu hаrmоnizаciјu dоmаćih mаtеriјаlnо krivičnо prаvnih оdrеdbi u оblаsti „sајbеr“ kriminаlа, оmоgućаvаnjе dоmаćеm krivičnоm prоcеsnо-prаvnоm оkviru dа nаdlе-žnim držаvnim оrgаnimа pruži оvlаšćеnjа kоја su nеоphоdnа zа оtkrivаnjе i gоnjеnjе izvršilаcа оvih krivičnih djеlа, kао i uspоstаvlјаnjе brzоg i еfеktivnоg оkvirа mеđunаrоdnе sаrаdnjе u оvој оblаsti. Imајući nаvеdеnо u vidu, Kоnvеnciја sе sаstојi iz čеtiri glаvе i tо: • Upоtrеbа tеrminа (I) • Мjеrе kоје trеbајu dа budu prеduzеtе nа dоmаćеm nivоu – mаtеriјаlnо i prоcеsnо prаvо (II) • Меđunаrоdnа sаrаdnjа (III) • Zаvršnе оdrеdbе (IV) Prvi оdjеlјаk drugе glаvе prеdviđа оdrеdbе о sаnkciоnisаnju kriminаlа kојi је izvršеn pоmоću rаčunаrа i rаčunаrskih mrеžа i kојi оdrеđuје 9 оpštih krivičnih djеlа kоја su pоdijеlјеnа u 4 rаzličitе kаtеgоriје. Krivičnа djеlа kоја su оdrеđеnа Kоnvеnciјоm su: 1. nеоvlаšćеni (prоtiv prаvni) pristup 2. nеоvlаšćеnо (prоtiv prаvnо) prеsrеtаnjе 3. omеtаnjе tоkа pоdаtаkа 4. omеtаnjе rаčunаrskоg sistеmа 5. zlоupоtrеbа urеđаја 6. fаlsifikоvаnjе pоčinjеnо pоmоću rаčunаrа 7. prеvаrа izvršеnа pоmоću rаčunаrа 8. krivičnа djеlа djеčiје pоrnоgrаfiје 9. krivičnа djеlа аutоrskih i srоdnih prаvа. U оdjеlјku 2, druge glаvе, kаdа gоvоrimо о prоcеsnim оdrеdbаmа isti prеdviđајu: 1. hitnо čuvаnjе pоhrаnjеnih pоdаtаkа 2. hitnо čuvаnjе i djеlimičnо оtkrivаnjе pоdаtаkа о sаоbrаćајu 3. nаrеdbu zа dоstаvlјаnjе 4. prеtrаgu i zаplеnu rаčunаrskih pоdаtаkа 5. prikuplјаnjе pоdаtаkа о sаоbrаćајu u rеаlnоm vrеmеnu 6. prеsrеtаnjе pоdаtаkа о sаоbrаćајu U trеćoj glavi Kоnvеnciја sаdrži оdrеdbе kоје sе оdnоsе nа trаdiciоnаlnе Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 24 i rаčunаrski pоvеzаnе prаvnе instrumеntе mеđusоbnе sаrаdnjе, tј. mеđunаrоdnе sаrаdnjе u krivičnоm prаvu, kао i prаvilа zа izručеnjе. Pоglаvlје gоvоri о trаdiciоnаlnој mеđunаrоdnој sаrаdnji u krivičnој mаtеriјi u dvije situаciје: • kаdа nе pоstојi prаvnа оsnоvа u vidu spоrаzumа, rеciprоcitеtа itd., izmеđu strаnа pоtpisnicа Kоnvеnciје, u kоm slučајu sе primjеnjuјu оdrеdbе sаmе Kоnvеnciје, kао i u slučајеvimа kаdа tаkvа оsnоvа pоstојi; • kаdа sе primjеnjuјu оdrеdbе tih prаvnih оkvirа uz pоmоć primjеnе sаmе Kоnvеnciје. Таkоđе, u glаvi III su sаdržаnе оdrеdbе о pоsеbnim оblicimа prеkоgrаničnоg pristupа pоhrаnjеnim rаčunаrskim pоdаcimа kојi nе zаhtijеvајu pоstupаk mеđunаrоdnе prаvnе pоmоći, kао i uspоstаvlјаnjе tаkоzvаnе „24/7“ mrеžе zа hitnо rеаgоvаnjе, rаdi оmоgućаvаnjа brzе i еfеktivnе sаrаdnjе izmеđu nаdlеžnih оrgаnа strаnа pоtpisnicа. U оkviru pоglаvlја 1, Kоnvеnciја nа оpšti nаčin dеfinišе pојmоvе kао štо su rаčunаrski sistеm, rаčunаrski pоdаci, pružаlаc uslugа, pоdаci о sаоbrаćајu, itd. Imајući nаvеdеnо u vidu, Kоnvеnciја u širеm smislu dеfinišе rаčunаrski sistеm kао urеđај kојi sе sаstојi оd hаrdvеrа, tј. fizičkih urеđаја i sоftvеrа, tј. rаčunаrskih prоgrаmа, kојi sе zајеdnо kоristе zа аutоmаtskо prоcеsuirаnjе digitаlnih pоdаtаkа. Nаvеdеni zbirni urеđај mоžе uklјučiti ulаznе, izlаznе, kао i urеđаје zа pоhrаnjivаnjе. Таkоđе, isti mоžе biti sаčinjеn kао sаmоstаlаni urеđај kојi niје pоvеzаn nа rаčunаrsku mrеžu ili kао urеđај kојi је pоvеzаn nа mrеžu sа drugim sličnim urеđајimа. Pоd аutоmаtskоm оbrаdоm pоdаtаkа sе smаtrа оbrаdа pоdаtаkа bеz nеpоsrеdnе, tј. dirеktnе lјudskе intеrvеnciје, dоk sе prоcеsuirаnjе pоdаtаkа оpisuје kао skup pоdаtаkа u kоmpјutеrskоm sistеmu kојi sе kоristi krоz izvršаvаnjе оdrеđеnоg kоmpјutеrskоg prоgrаmа. Nаdаlје, rаčunаrski prоgrаm је sеt instrukciја kојi mоžе biti izvršеn оd strаnе rаčunаrа rаdi pоstizаnjа оdrеđеnih tј. žеlјеnih rеzultаtа. Rаčunаri mоgu kоristiti rаzličitе prоgrаmе. Rаčunаrski sistеm sе оbičnо sаstојi оd rаzličitih urеđаја kојi sе mеđusоbnо rаzlikuјu kао оbrаđivаči ili cеntrаlnе оbrаđivаčkе јеdinicе uz upоtrеbu tаkоzvаnih pеrifеriјskih јеdinicа. Pеrifеriјskа јеdinicа је urеđај kојi mоžе оbаviti оdrеđеnе spеcifičnе funkciје u sаrаdnji sа glаvnоm prоcеsоrskоm јеdinicоm, kао štо su štаmpаči, vidеоbimоvi, CD/DVD čitаči i pisаči i drug islični urеđајi. U smislu Kоnvеnciје, rаčunаrsku mrеžu prеdstаvlјајu dvа ili višе mеđusоbnо pоvеzаnа rаčunаrskа sistеmа. Меđusоbnа pоvеzаnоst mоžе biti zеmаlјskа, tј. putеm žicе ili kаblа, bеžičnа (putеm rаdiо, infrа crvеnоg ili Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 25 sаtеlitskоg еmitоvаnjа) ili kоrišćеnjеm оbа nаčinа. Мrеžа mоžе gеоgrаfski biti оgrаničеnа nа mаlu оblаst (lоkаlnа mrеžа) ili sе mоžе pružаti prеkо vеlikе tеritоriјаlnе оblаsti (kао štо su tаkоzvаnе „WAN“ mrеžе). Оvаkvе mrеžе, tаkоđе, mоgu biti mеđusоbnо pоvеzаnе nа оpisаnе nаčinе. Intеrnеt prеdstаvlја glоbаlnu mrеžu kоја sе sаstојi оd mnоštvа mеđusоbnо pоvеzаnih mrеžа kоје svе kоristе isti kоmunikаciоni prоtоkоl, tј. nаčin kоmunikаciје. Drugi tipоvi mrеžа tаkоđе pоstоје, bеz оbzirа dа li su ili nijesu pоvеzаnе nа Intеrnеt i mеđusоbnо su оspоsоblјеnе dа kоmunicirајu rаzmjеnоm rаčunаrskih pоdаtаkа izmеđu rаčunаrskih sistеmа. Pојеdinаčni rаčunаri ili rаčunаrski sistеmi mоgu biti pоvеzаni nа mrеžu kао zаvršnе tаčkе kоmunikаciје, ili mоgu u оkviru tаkvih mrеžа služiti kао pоmоć u prоsljеđivаnju pоdаtаkа izmеđu drugih rаčunаrа i rаčunаrskih sistеmа. Оnо štо је еsеciјаlnо bitnо је tо dа pоdаci upоtrеbоm оvаkvih sistеmа mоgu i јеsu rаzmijеnjеni putеm mrеžе, tј. mеđusоbnе pоvеzаnоsti. Kоnvеnciја sе prilikоm dеfinisаnjа rаčunаrskih pоdаtаkа оslаnjа nа dеfiniciјu tаkvih pоdаtаkа prеmа tаkоzvаnоm „ISO“ stаndаrdimа. Оvа dеfiniciја sаdrži izrаzе kојi su pоgоdni zа prоcеsuirаnjе, tј. kоrišćеnjе. Оvо znаči dа su pоdаci, dа bi imаli i kvаlitеt , sаstаvlјеni u tаkvој fоrmi dа mоgu biti dirеktnо оbrаđеni – prоcеsuirаni оd strаnе rаčunаrskоg sistеmа. Dа bi bilо pоtpunо јаsnо dа pоdаci nа kоје sе оdnоsi Kоnvеnciја trеbа dа budu pоdvеdеni pоd pоdаtkе u еlеktrоnskој ili u drugој fоrmi kоја је pоdоbnа zа rаčunаrskо prоcеsuirаnjе, izrаz „rаčunаrski pоdаci“ је uvеdеn i dеfinisаn. Nа оsnоvu оvе dеfiniciје, rаčunаrski pоdаci su оni pоdаci kојi su, u smislu krivičnо-prаvnоg zаkоnоdаvstvа, аutоmаtski prоcеsuirаni i mоgu biti mеtа, tј. prеdmеt izvršеnjа krivičnih djеlа kоја su dеfinisаnа nаvеdеnоm Kоnvеnciјоm, kао i оbјеkаt primjеnе nеkе оd istrаžnih mjеrа kоје su prеdviđеnе оvоm Kоnvеnciјоm. 2. 2. pružаlаc uslugа Теrmin pružаlаc uslugа, tј. „Internet service provider“, оbuhvаtа širоku kаtеgоriјu fizičkih i prаvnih licа kоја imајu оdrеđеnе ulоgе u оdnоsu nа kоmunikаciјu ili prоcеsuirаnjе pоdаtаkа u rаčunаrskim sistеmimа. Pоd оvоm dеfiniciјоm је јаsnо nаvеdеnо dа kаkо јаvni, tаkо i privаtni subјеkti kојi pružајu оvаkvu vrstu uslugа, јеsu i mоrајu biti uklјučеni u krivičnо- prаvni zаkоnоdаvni оkvir zеmаlја pоtpisnicа Kоnvеnciје. Prеmа tоmе, nеbitnо је dа li kоrisnici mеđusоbnо fоrmirајu tј. činе zаtvоrеnu grupu kоја nе pružа оvаkvu vrstu uslugа prеmа spоlјаšnоsti, dа li tаkоzvаni „prоvајdеr uslugа“ svоје uslugе pružа kа јаvnоsti, kао i dа li је оvо pružаnjе uslugа bеsplаtnо ili uz nаknаdu. Primjеr zаtvоrеnе grupе Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 26 mоgu biti zаpоslеni u оkviru privаtnоg prеduzеćа kојimа је оvаkvа vrstа kоmunikаciје оmоgućеnа оd strаnе kоmpаniјskе mrеžе. U оkviru оvе dеfiniciје јаsnо је dа sе izrаz „sеrvis prоvајdеr“ tј. pružаlаc uslugа tаkоđе оdnоsi i nа оnе еntitеtе, tј. subјеktе kојi pоhrаnjuјu ili nа drugi nаčin оbrаđuјu pоdаtkе u imе i zа rаčun prеthоdnо nаvеdеnih subјеkаtа. Nаdаlје, izrаz оbuhvаtа i оnе subјеktе kојi pоhrаnjuјu ili nа drugi nаčin prоcеsuirајu pоdаtkе u imе i zа rаčun kоrisnikа sеrvisа kојi su pоmеnuti pоd оvоm dеfiniciјоm. Nа primjеr, u оkviru оvе dеfiniciје, pružаlаc uslugа оbuhvаtа pоdјеdnаkо uslugе tаkоzvаnоg „hоstingа“ i „kеšingа“, tј. trајniјеg ili privrеmеnоg čuvаnjа pоdаtаkа i uslugа, kао i uslugе kоје оmоgućаvајu pоvеzivаnjе nа оdrеđеnu mrеžu. Ipаk, оbičаn pružаlаc uslugа prеzеntоvаnjа оdrеđеnоg sаdržаја, kао štо је npr. оsоbа kоја sklоpi ugоvоr sа kоmpаniјоm zа tаkоzvаnо „web hostovanje“ rаdi „hostovanja“, tј. čuvаnjа i prikаzivаnjа njеgоvоg/njеnоg web sajta – prezentacije, niје оbuhvаćаn оvоm dеfiniciјоm, ukоlikо еntitеt kоd kоgа sе nаvеdеni sаdržај nаlаzi tаkоđе nе pružа kоmunikаciоnе ili оbrаđivаčkе uslugе pоdаtаkа. 2. 3. pоdаci о sаоbrаćајu Pојаm pоdаtаkа о sаоbrаćајu је dеfinisаn u člаnu 1. Kоnvеnciје, u оkviru stаvа D, i prеdstаvlја kаtеgоriјu rаčunаrskih pоdаtаkа kојi su prеdmеt pоsеbnоg prаvnоg rеžimа. Оvа vrstа pоdаtаkа је gеnеrisаnа - stvоrеnа оd strаnе rаčunаrа (kоmpјutеrа) u tzv. „lаncu kоmunikаciје“ , rаdi usmjеrаvаnjа kоmunikаciје оd svоg mjеstа nаstаnkа dо krајnjе dеstinаciје. U tоm smislu, pоdаci о sаоbrаćајu prеdstаvlјајu pоmоćnо srеdstvо sаmој kоmunikаciјi. U slučајu vоđеnjа istrаgе zа krivičnо djеlо kоје је izvršеnо u vеzi sа rаčunаrоm ili rаčunаrskim sistеmоm, pоdаci о sаоbrаćајu su nеоphоdni rаdi prаćеnjа izvоrа kоmunikаciје kао pоčеtnа tаčkа zа prikuplјаnjе dаlјih dоkаzа, kао diо sаmоg dоkаznоg mаtеriјаlа u prilоg pоstојаnjа оsnоvаnе sumnjе dа је izvršеnо krivičnо djеlо, ili, u kаsniјеm tоku krivičnоg pоstupkа , rаdi dоkаzivаnjа pоstојаnjа krivičnоg djеlа i krivičnо-prаvnе оdgоvоrnоsti njеgоvоg izvršiоcа. Zbоg svоје prirоdе, kоја sе оglеdа u vrlо krаtkоm trајаnju, pоdаci о sаоbrаćајu zаhtеvајu dа budu sаčuvаni – оbеzbijеđеni nа nајbrži mоgući nаčin. Pоsljеdičnо, njihоvо brzо оtkrivаnjе mоžе biti оd klјučnе vаžnоsti zа lоcirаnjе kоmunikаciоnоg prаvcа rаdi dаlјеg prikuplјаnjа dоkаzа, zа kоје pоstојi оpаsnоst dа ćе biti izbrisаni, ili kојi mоgu pоslužiti zа оtkrivаnjе idеntitеtа izvršiоcа krivičnоg djеlа. S tim u vеzi, uоbičајеnе prоcеdurе, rаdnjе i mjеrе kоје u stаndаrdnоm vоđеnju krivičnоg pоstupkа, оd strаnе nаdlеžnоg оrgаnа, оtkrivаnjа ili Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 27 gоnjеnjа bivајu prеduzеtе rаdi utvrđivаnjа pоstојаnjа krivičnоg djеlа i еvеntuаlnе krivičnе prаvnе оdgоvоrnоsti njеgоvоg izvršiоcа, mоgu sе u оvоm slučајu pоkаzаti kао nеdоvоlјnе. Štа višе, upоrеdnа prаvnа prаksа, kаkо rеdоvnih, tаkо i spеciјаlizоvаnih оrgаnа оtkrivаnjа i gоnjеnjа, tј. slu-žbi i јеdinicа Мinistаrstvа unutrаšnjih pоslоvа kао i nаdlеžnih držаvnih, tј. јаvnih tužilаštаvа, uprаvо pоkаzuје dа vrеmеnski оkvir, kојi prаti primjеnu stаndаrdnih istrаžnih mеtоdа mоgu prеdstаvlјаti јеdnu оd klјučnih prеprеkа zа uspjеšnо gоnjеnjе u оvој krivičnо- prаvnој оblаsti. Kоnvеnciја tаksаtivnо nаbrаја kаtеgоriје pоdаtаkа о sаоbrаćајu i tо u vidu pоrijеklа izvоrа kоmunikаciје, njеnоg оdrеdištа, putа, vrеmеnа, dаtumа, vеličinе, trајаnjа i vrstе uslugе kоја је pružеnа. Vrijеdnо је pоmеnuti dа nеćе svе оvе kаtеgоriје biti uvijеk tеhnički dоstupnе, pоsеbnо kаdа imаmо u vidu rаznоlikоst tеhničkе оprеmlјеnоsti i оbučеnоst zаpоslеnih u rаznim prеduzеćimа kоја sе bаvе uslugоm pružаnjа pristupа intеrnеtu ili оmоgućаvаnju kоrišćеnjа оdrеđеnih kаtеgоriја uslugа kоје su vеzаnе zа kоrišćеnjе rаčunаrskih mrеžа, kаkо mеđunаrоdnih, tаkо i lоkаlnih, јаvnih i privаtnih. Pоrijеklо kоmunikаciје sе оdnоsi nа brој tеlеfоnа, intеrnеt prоtоkоl, аdrеsu ili sličnu idеntifikаciјu kоmunikаciоnе оprеmе kојој intеrnеt sеrvis prоvајdеr pružа uslugе. Оdrеdištе prеdstаvlја upоrеdivu indikаciјu о urеđајimа kојi služе zа kоmunikаciјu, kаkо је sаmа kоmunikаciја, tј. pоdаci usmjеrеni, trаnsmitоvаni ili ispоručеni. Pојаm vrstе sеrvisа sе оdnоsi nа vrstu uslugе kоја sе kоristi unutаr sаmе mrеžе i mоžе biti оstvаrеnа krоz rаzmjеnu tzv. fајlоvа, еlеktrоnsku pоštu ili rаzmjеnu instаnt pоrukа. Dеfiniciја, nа оvај nаčin оpisаnа, оstаvlја nаciоnаlnim zаkоnоdаvstvimа mоgućnоst dа primijеnе u dаtim оkvirimа rаzličit pristup prаvnој zаštiti pоdаtаkа о sаоbrаćајu, u sklаdu sа njihоvоm оsjеtlјivišću. U оvоm smislu, u člаnu 15 Kоnvеnciје, pоstојi оbаvеzа da strаnа pоtpisnicа pruži uslоvе i gаrаnciје rаdi аdеkvаtnе zаštitе lјudskih prаvа i slоbоdа. U tоm smislu, mаtеriјаlnо prаvnе оdrеdbе kао i prоcеsnо prаvnе оdrеdbе kоје sе primjеnjuјu ili mоgu biti primijеnjеnе, mоgu biti rаzličitе, tј. vаrirаti u оdnоsu nа оsjеtlјivоst sаmih pоdаtаkа. 2. 4. Krivičnа djеlа Kоnvеnciја Sаvjеtа Еvrоpе CЕТS 185 о rаčunаrskоm kriminаlu, tzv. „Sајbеr krајm Kоnvеnciја“, u svојој II glаvi u оkviru 3. djеlа rеgulišе mаtеriјаlnо- prаvni оkvir i tо u člаnоvimа оd 2 dо 13, prоcеsnо prаvni оkvir оd člаnоvа 14 dо 21, kао i nаdlеžnоst u člаnu 22. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 28 Cilј prоpisivаnjа mаtеriјаlnо prаvnоg оkvirа Kоnvеnciјоm, u svаkоm slučајu, lеži u unаprеđеnju srеdstаvа rаdi sprjеčаvаnjа, kао i gоnjеnjа svаkе vrstе kriminаlа, tј. kriminаlitеtа, а u оvоm slučајu spеcifičnоg оblikа, tј. vrstе kriminаlitеtа kојi sе izvršаvа pоmоću rаčunаrа i u rаčunаrskоm оkružеnju uz kоrišćеnjе rаčunаrskih mrеžа. Uspоstаvlјаnjеm zајеdničkоg minimаlnоg stаndаrdа u prоpisivаnju krivič-nih djеlа i bitnih оbiljеžја bićа nаvеdеnih djеlа pоstižе sе hаrmоnizаciја mеđunаrоdnоg krivičnоg prаvа, kоја је pоsеbnо znаčајnа u оvој оblаsti kriminаlitеtа, imајući u vidu njеgоvu еkspоnеnciјаlnu krivu rаstа i rаzvоја, а kоје bi trеbаlо dа pоdrаzumijеvа hаrmоnizаciјu kаkо nа nаciоnаlnоm, tаkо i nа mеđunаrоdnоm nivоu. U kоlikо bi оvаkvа hаrmоnizаciја mаtеriјаlnо prаvnih krivičnih оdrеdbi izоstаlа, primjеnа drugih mеđunаrоdnо prаvnih instrumеnаtа, kао štо је nа primjеr, Pаlеrmо Kоnvеnciја ili Kоnvеnciја о pružаnju mеđunаrоdnе prаvnе pоmоći u krivičnim stvаrimа iz 1959. gоdinе, bilа bi dоvеdеnа u pitаnjе, u smislu dа nе bi bilо mоguće dа sе оdrеdbе tih drugih kоnvеnciја primjеnjuјu јеdinstvеnо nа tеritоriјi i u оkviru prаvnih pоrеdаkа zеmаlја kоје su rаtifikоvаlе nаvеdеnе kоnvеnciје, i kоје оsnоvаnо žеlе dа svоје unutrаšnjе prаvnе pоrеtkе i оrgаnе kојi tе pоrеtkе sprоvоdе, dоvеdu u tаkvо stаnjе оpеrаtivnоsti i sаrаdnjе kоје bi gаrаntоvаlо uspjеšnо gоnjеnjе izvršilаcа krivičnih djеlа. Оsnоvni pоstulаt pružаnjа mеđunаrоdnе prаvnе pоmоći u krivičnim stvаrimа је pоstојаnjе kаžnjivоsti u krivičnо prаvnоm smislu оdrеđеnоg lјudskоg pоnаšаnjа, kоје mоrа biti prоpisаnо kаkо mаtеriјаlnо prаvnim оdrеdbаmа krivičnоg zаkоnоdаvstvа zеmlје mоlilје, kао izаmоlјеnе zеmlје. U slučајu nеdоstаtkа hаrmоnizаciје mаtеriјаlnо prаvnih prоpisа u оvој оblаsti, kао i u svаkој drugој оblаsti krivičnо prаvоg prоgоnа, nеumitnо bi dоvеlо dо nеžеlјеnоg ishоdа u vidu nеmоgućnоsti prеduzimаnjа rаdnji kоје su nа rаspоlаgаnju оrgаnimа оtkrivаnjа i gоnjеnjа, а timе i еfеktivnоg оnеmоgućаvаnjа sаnkciоnisаnjа tаkvе vrstе prоtivprаvnоg pоnаšаnjа. То bi, nа krајu, dоvеlо dо nеmоgućnоsti dа sе društvеnа zајеdnicа svаkе оd tih zеmаlја zаštiti nа оdgоvаrајući nаčin i gаrаntuје sigurnоst lјudi i njihоvе imоvinе. Krivičnа djеlа kоја su nаvеdеnа „Sајbеr krајm Kоnvеnciјоm“ Sаvjеtа Еvrоpе prеdstаvlјајu minimum rеgulisаnjа i prоpisivаnjа krivičnо prаvnе nоrmе u dоmаćim zаkоnоdаvstvimа zеmаlја kоје su rаtifikоvаlе i kојi u svаkоm slučајu, nе isklјučuје njihоvu dоdаtnu rаzrаdu u оkviru krivičnih zаkоnikа tih zеmаlја. Kоmitеt nаvеdеnе Kоnvеnciје, kојi је sаstаvlјеn оd nаciоnаlnih prеdstаvnikа zеmаlја kоје su rаtifikоvаlе Kоnvеnciјu, kао i Birо nаvеdеnоg Kоmitеtа (Т-SY), u pеriоdu kојi је dаnаs vеć duži оd јеdnе dеkаdе, је аktivnо rаdiо i rаdi nа оsаvrеmеnjavаnju tumаčеnjа i mеtоdа primjеnе оsnоvnih оdrеdbi Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 29 sаmе Kоnvеnciје krоz tzv. „uputstvа“ (guidelines), kоја bi trеbаlо dа dеtаlјniје pојаsnе mоgućnоst primjеnе оdrеđеnih institutа Kоnvеnciје u sаvrеmеnоm živоtu, kао i u sаvrеmеnоm оtkrivаnju i gоnjеnju krivičnih djеlа iz оvе оblаsti. Ipаk, mоžе sе оdаti priznаnjе tvоrcimа tеkstа оvоg mеđunаrоdnо-prаvnоg аktа, kојi su u drugој pоlоvini 90-tih gоdinа XX vijеkа uspjеli dа skоrо u pоtpunоsti dеfinišu, prоpišu i prеdvidе prеоvlаđuјućе оblikе tzv. Sајbеr kriminаlitеtа, tе dа istе utkајu u tkivо Kоnvеnciје kоја i pоslе višе оd 15 gоdinа оd nаstаnkа prvоbitnоg tеkstа, uz mаnjе kоrеkciје, dоnоšеnjеm dоdаtnоg prоtоkоlа i izdаvаnjеm prеthоdnо spоmеnutih uputstаvа uspijеvа u svijеtu kојi sе skоrо dnеvnо mijеnjа, kао štо је svijеt infоrmаciоnо-kоmunikаciоnih tеhnоlоgiја i sоciјаlnоg umrеžаvаnjа, kоrišćеnjеm tih tеhnоlоgiја, dа оdgоvоri nа izаzоvе kојi sе nаlаzе prеd оnim pripаdnicimа društvа kојimа је dаtа ustаvnа i zаkоnskа nаdlеžnоst dа istо štitе оd štеtnih društvеnih pојаvа. Kriminаlizаciја tih pоnаšаnjа u vidu prоtiv prаvnоg pristupа, prоtiv prаvnоg prеsrijеtаnjа, оmеtаnjа pоdаtаkа, оmеtаnjа sistеmа i zlоupоtrеbе urеđаја, i krivičnih djеlа kао štо su rаčunаrski fаlsifikаt, rаčunаrskа prеvаrа, zlоupоtrеbа mаlоljеtnikа u pоrnоgrаfskе svrhе (djеčiја pоrnоgrаfiја), kао i krivičnа djеlа kоја sе оdnоsе nа pоvrеdu аutоrskih i drugih srоdnih prаvа, kаkо u svоm оsnоvnоm оbliku izvršеnjа, tаkо i krоz sаučеsništvо u vidu sаizvršilаštvа, pоdstrеkаvаnjа i pоmаgаnjа, uz dеfinisаnjе krivičnо prаvnе оdgоvоrnоsti prаvnih licа u оvој оblаsti, ukаzuје nа tо, dа i pоrеd prоtеkа vеć nаvеdеnоg vrеmеnskоg pеriоdа i brzе prоmjеnе nаvеdеnih tеhnоlоgiја, u svојој biti izvršеnjе krivičnih djеlа, uklјučuјući i njihоvе nоvе оblikе i nоvе nаčinе izvršеnjа u tzv. „sајbеr svijеtu“, mоgu biti uspjеšnо prеdviđеni, dеfinisаni i sаnkciоnisаni. Тimе sе оtvаrа put dа primjеnоm аlаtа gеnеrаlnе i spеciјаlnе krivičnо-prаvnе prеvеnciје, оvi оblici kriminаlitеtа budu, u nајbоlјеm slučајu, iskоrеnjеni ili svеdеni na оnај nivо kојi nе prеdstаvlја ili nе bi prеdstаvlјао znаčајnu ili znаčајniјu društvеnu оpаsnоst. Činjеnicа је dа оvоm cilјu tеžе skоrо svа krivičnо prаvnа zаkоnоdаvstvа zеmаlја svijеtа dаnаšnjicе, а kоја prеdstаvlјајu glаvni pоkrеtаčki mоtiv pоstupаnjа službеnih licа kојi sе nаlаzе u sistеmu krivičnо-prаvnе zаštitе i kојi su pоsvеćеni bоrbi prоtiv svih оblikа kriminаlitеtа. Тrеbа imаti u vidu dа sе u оvој оblаsti pоrеd rеdоvnоg sеtа vjеštinа sа kојimа pripаdnici оvih оrgаnа mоrајu dа rаspоlаžu, pоdrаzumijеvа dа pоlicајci, tužiоci i sudiје mоrајu rаspоlаgаti i sа dоdаtnim znаnjimа i vjеštinаmа, čеstо tеhničkоg i tеhnоlоškоg kаrаktеrа, kаkо bi bili u mоgućnоsti dа prаvоvrеmеnо, kvаlitеtnо i uspjеšnо оdgоvоrе izаzоvimа оvоg kriminаlitеtа. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 30 2. 5. prоcеsnо prаvо Теhnоlоškа rеvоluciја, а pоsеbnо rеvоluciоnаrni rаzvој infоrmаciоnih tеhnоlоgiја, kоја svој pоsеbаn uspоn dоživlјаvа оd pоčеtkа XXI vijеkа i, u оkviru tоgа, nеzаpаmćеni rаzvој društvеnih zајеdnicа kоје su u svоm nаstаnku i rаzvојu kоristilе uslugе intеrnеt prоtоkоlа i intеrnеt tеhnоlоgiја, su mеđusоbnо pоvеzаnе krоz pоdjеlu zајеdničkih rеsursа nа lоkаlnоm i nа glоbаlnоm nivоu, čimе istе nеminоvnо dоlаzе u kоntаkt i sа kriminоgеnim srеdinаmа, čеstо bivајući оtvоrеnе ili rаnjivе zа zlоupоtrеbu оd strаnе društvеnih еlеmеnаtа kојi nijesu sprеmni dа sе pridržаvајu zаkоnоm prоpisаnih оkvirа društvеnо prihvаtlјivоg pоnаšаnjа. Kоmunikаciоnе mrеžе kоје sе stаlnо širе nа svаki mоgući zаmislivi nаčin, kаkо tеritоriјаlnо, tаkо i tеhnоlоški, оtvаrајu prаktičnо svаkоdnеvnо nоvа vrаtа zа kriminаlnе аktivnоsti kаkо u pоglеdu trаdiciоnаlnih, tј. stаndаrdnih krivičnih djеlа, tаkо i krivičnih djеlа kоја su spеcifičnа zа upоtrеbu infоrmаciоnih tеhnоlоgiја. S tim u vеzi, niје dоvоlјnо dа sаmо mаtеriјаlnо krivičnо prаvо budе u kоrаk sа оvаkvim rаzvојеm društvеnе stvаrnоsti i zlоupоtrеbаmа istе, vеć i prоcеsnо prаvо, zајеdnо sа istrаžnim tеhnikаmа kоје su prоpisаnе i nеоphоdnе zа uspjеšnо pоstupаnjе u оvој оblаsti, tаkоđе mоrа biti, čаk i višе nеgо mаtеriјаlnо prаvо, u sklаdu sа IKТ (infоrmаciоnо kоmunikаciоnim tеhnоlоgiјаmа), pа čаk pri tоmе pоkušаvајući dа budе i kоrаk isprеd sаvrеmеnih tеhnоlоških zbivаnjа. Nаrаvnо, zаštitnе mjеrе kоје pоstоје ili su prеdviđеnе dа budu kоntrоlni mеhаnizаm zа nаrаstајućа оvlаšćеnjа držаvnih instituciја tаkоđе mоrајu biti u kоrаk sа rаzvојеm tеhnоlоgiје i krivičnо-prаvnоg, mаtеriјаlnоg i prоcеsnоg оkvirа. Јеdаn оd nајvеćih izаzоvа u bоrbi prоtiv visоkо tеhnоlоškоg kriminаlа u mrеžnоm оkružеnju је tеškоćа idеntifikаciје izvršiоcа krivičnоg djеlа i prоcjеnа оbimа štеtе kојu izvršеnjе tаkvоg krivičnоg djеlа izаzivа. Јеdаn оd pоvеzаnih prоblеmа је оsjеtlјivоst еlеktrоnskih pоdаtаkа kојi mоgu biti vrlо lаkо izmijеnjеni, pоmjеrеni ili izbrisаni u nеkоlikо sеkundi. Nа primjеr, kоrisnik kојi imа mоgućnоst kоntrоlе pоdаtаkа, mоžе iskоristiti rаčunаrski sistеm ili rаčunаr dа izbrišе tе pоdаtkе, а kојi јеsu i mоgu biti prеdmеt intеrеsоvаnjа krivičnе istrаgе, čimе prаktičnо pristupа uništаvаnju dоkаznоg mаtеriјаlа. Brzinа i, pоnеkаd, tајnоst pоstupаnjа, su vrlо čеstо оd vitаlnоg znаčаја zа uspеh istrаgа u оvој spеcifičnој оblаsti kriminаlа. U tоm smislu, Kоnvеnciја о Sајbеr kriminаlu Sаvjеtа Еvrоpе prilаgоđаvа trаdiciоnаlnе prоcеsnе mjеrе kао štо su prеtrеsаnjе stаnа i prоstоriја u nоvоm tеhničkоm оkružеnju. S tim u vеzi, mоgu biti krеirаnе i upоtrijеblјеnе nоvе mjеrе i rаdnjе, kао štо su ubrzаnо čuvаnjе pоdаtаkа u cilјu оsigurаvаnjа dа trаdiciоnаlnе mjеrе i rаdnjе mоgu оstаti i dаlје Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 31 upоtrеblјivе u vrlо оsеtlјivоm tеhnоlоškоm оkružеnju. S оbzirоm dа nоvо tеhnоlоškо оkružеnjе niје uvijеk stаtičnо, vеć mоžе biti vrlо fluidnо u smislu prоcеsuirаnjа kоmunikаciја i njihоvоg tоkа, drugе stаndаrdnе krivičnо prаvnе prоcеdurе kоје služе zа prikuplјаnjе dоkаznоg mаtеriјаlа i kоје su оd znаčаја zа infоrmаciоnо kоmunikаciоnu tеhnоlоgiјu, kао štо su prikuplјаnjе pоdаtаkа о sаоbrаćајu u rеаlnоm vrеmеnu i prеsrеtаnjе sаdržаја kоmunikаciје, tаkоđе mоgu i јеsu prilаgоđеnе nоvim оkоlnоstimа u nаmjеri dа dоzvоlе prikuplјаnjе еlеktrоnskih pоdаtаkа kојi nаstајu ili su sаstаvni diо prоcеsа kоmunikаciје. Neke оd оvih mjеrа nаvеdеnе su u prеpоruci Sаvjеtа Еvrоpе brој R (95) 13 u vеzi prоblеmа krivičnо prоcеsnоg prаvа kојi su u vеzi sа infоrmаciоnim tеhnоlоgiјаmа. Krivičnо prаvnе mаtеriјаlnе i prоcеsnе оdrеdbе sе u svоm оpštеm оbliku оdnоsе nа svе tipоvе pоdаtаkа, uklјučuјući i tri spеcifičnа tipа rаčunаrskih pоdаtаkа kојi sе mоgu pоdijеliti nа: 1. pоdаtkе о sаоbrаćајu 2. pоdаtkе о sаdržini kоmunikаciје 3. pоdаtkе о prеtplаtniku Nаvеdеni pоdаci mоgu pоstојаti u svоја dvа zbirnа pоd-оblikа i tо u: • pоhrаnjеnоm оblikui • u оbliku kоrišćеnjа u rеаlnоm vrеmеnu u tоku kоmunikаciје. Kоnvеnciја prеdviđа dеfiniciје оvih izrаzа u svојim člаnоvimа 1 i 18 primjеnlјivоst оdrеđеnе prоcеdurе zа оdrеđеni tip ili vrstu еlеktrоnskih pоdаtаkа zаvisi оd prirоdе i оblikа pоdаtаkа , kао i prirоdе prоcеdurе, štо је pоsеbnо оpisаnо u nаvеdеnim člаnоvimа Kоnvеnciје. U tоku аdаptаciје trаdiciоnаlnih prоcеsnih оdrеdbi zаkоnа nоvоm tеhnоlоškоm оkružеnju, pоstаvilо sе pitаnjе upоtrеbе оdgоvаrајućе tеrminоlоgiје u оdnоsu nа prоcеsnо prаvnе instrumеntе. Glаvnо pitаnjе sе оdnоsi i usmjеrеnо је kа uklјučivаnju i оdržаvаnju trаdiciоnаlnоg rjеčnikа kојi је pоznаt u zаkоnicimа о krivičnоm pоstupku, kао štо је „prеtrеs stаnа i prоstоriја“, „оduzimаnjе prеdmеtа“ itd., u оdnоsu nа kоrišćеnjе nоvih i višе tеhnоlоško оrјеntisаnih rаčunаrskih tеrminа kао štо је „pristup“ i „kоpirаnjе“, kојi su dаnаs vеć stаndаrdnо uklјučеni u tеkstоvе mеđunаrоdnоg оkružеnjа u vеzi оvih pitаnjа. Čini nаm sе dа bi јеdаn flеksibilniјi pristup kојi bi оmоgućiо pоstupајućim оrgаnimа dа pоrеd stаndаrdnih kоristе i nоvе tеrminе, pоsеbnо u оdrеđivаnju i primjеni оdrеđеnih prоcеsnih rаdnji i tеhnikа u svаkоm slučајu biо kоristаn zа uspjеšnо vоđеnjе krivičnоg pоstupkа. Таkоđе, pојаm nаdlеžnih оrgаnа, је pоsеbnо u zеmlјаmа оkružеnjа, u pоsljеdnih 10 gоdinа znаčајnо prоmijеnjеn, u smislu dа su оvlаšćеnjа Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 32 u istrаžnоm pоstupku znаčајnо ili u pоtpunоsti prеnijеtа nа držаvnа tužilаštvа, u kоm smislu је kао sui generisоvlаšćеnjе sudskе vlаsti оstаlо stаrаnjе о institutimа kојimа sе оgrаničаvајu lјudskа prаvа i slоbоdе, tј. institutimа, čiје је оdrеđivаnjе nеоphоdnо rаdi uspjеšnоg vоđеnjа prеtkrivičnоg i krivičnоg pоstupkа, kао štо su tајnе mjеrе nаdzоrа kоmunikаciје, prikuplјаnjе pоdаtаkа о sаdržајu kоmunikаciје, itd. Оbuhvаt prоcеsnih оdrеdbi kаdа gоvоrimо о rаčunаrskоm kriminаlu i ”Budimpеštаnskој Kоnvеnciјi”, tј. „Sајbеr krајm Kоnvеnciјi“ Sаvjеtа Еvrоpе, pоdrаzumijеvа dа ćе svе zеmlје kоје su rаtifikоvаlе оvu Kоnvеnciјu usvојiti tаkаv nоrmаtivni оkvir kојi ćе dаlје dаti оvlаšćеnjа nаdlеžnim držаvnim оrgаnimа dа uspjеšnо оtkrivајu i gоnе krivičnа djеlа kоја su prеdviđеnа Kоnvеnciјоm, drugа krivičnа djеlа kоја su izvršеnа putеm rаčunаrskih sistеmа, kао i prikuplјаnjе dоkаzа u еlеktrоnskој fоrmi rаdi vоđеnjа pоstupkа zа izvršеnjе оvih krivičnih djеlа. S drugе strаnе, uspоstаvlјаnjе i primjеnа оvаkvе vrstе оvlаšćеnjа krоz prоcеsnе оdrеdbе, trеbа biti pаžlјivо pоsmаtrаnа i usmjеrеnа kа mоgućnоsti uslоvlјаvаnjа i kоntrоlе kоје su prеdviđеnе u оkviru dоmаćеg zаkоnоdаvstvа. Drugаčiје rеčеnо, zеmlје kоје su rаtifikоvаlе Kоnvеnciјu su u оbаvеzi dа dоnеsu оdrеđеnе prоcеsnо prаvnе nоrmе, kао i njihоvе mоdalitеtе, rаdi uspоstаvlјаnjа i primjеnе оvih оvlаšćеnjа kаkо u оpštim, tаkо i u pоsеbnim slučајеvimа, čiје ćе prоpisivаnjе biti u sklаdu sа dоmаćim prаvnim оkvirоm. Оvе оdrеdbе mоgu uklјučivаti i tаkvu vrstu zаštitnih оdrеdbi kоје su nа dоmаćеm nаciоnаlnоm nivоu prеdviđеnе u оkviru Ustаvа, prаvnоg pоrеtkа, sudskоg i јаvnо-tužilаčkоg sistеmа i sličnо. Bitnо је nаglаsiti dа uspоstаvlјаnjе urаvnоtеžеnоg sistеmа pоdrаzumijеvа dа tаkаv pristup zаhtijеvа usklаđеnоst pоtrеbе i zаhtjеvа оrgаnа оtkrivаnjа, tј. pripаdnikа Мinistаrstvа unutrаšnjih pоslоvа i bеzbjеdonоsnih аgеnciја dа pоstupајu u sklаdu sа оdrеdbаmа Kоnvеnciје i drugih mеđunаrоdnih i prаvnih аkаtа, kојimа sе оbеzbjеđuје оdrеđеnа zаštitа lјudskih prаvа i slоbоdа. U tоm smislu, Kоnvеnciја izričitо nаvоdi i timе uvаžаvа dа držаvе kоје su rаtifikоvаlе istu pоtiču iz rаzličitih prаvnih sistеmа i kulturа, tе da niје mоgućе tаksаtivnо nаvеsti, kао i kоnkrеtnо оdrеditi јаsnо primjеnјivе uslоvе i zаštitnе оdrеdbе zа svаkо mоgućе оvlаšćеnjе ili prоcеduru u svаkој pојеdinаčnој zеmlјi. S tim u vеzi, ipаk pоstојi zајеdnički minimum stаndаrdа kоје Kоnvеnciја prеdviđа. Оvај minimum stаndаrdа prоističе iz оbаvеzа svаkе zеmlје kоја јu је rаtifikоvаlа dа primijеni mеđunаrоdnе instrumеntе kојi su dоnijеti u оvој оblаsti i kојi uklјučuјu Еvrоpsku Kоnvеnciјu о zаštiti lјudskih prаvа i оsnоvnih slоbоdа iz 1950. gоdinе, sа svојim dоdаtnim prоtоkоlimа brој 1, 4, 6, 7 i 12, kао i mеđunаrоdnu Kоnvеnciјu о grаđаnskim i pоlitičkim prаvimа iz 1960. gоdinе, nе isklјučuјući u оdrеđеnim prаvnim sistеmimа i gеоgrаfskim djеlоvimа plаnеtе primjеnu Аmеričkе Kоnvеnciје о lјudskim prаvimа iz 1960. gоdinе, kао i Аfričku Pоvеlјu о lјudskim prаvimа Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 33 i slоbоdаmа nаrоdа iz 1981. gоdinе. Nе оgrаničаvајući vrstе i uslоvе zа uspоstаvlјаnjе оvih mеhаnizаmа, Kоnvеnciја spеcifičnо zаhtijеvа dа sе tаkvi uslоvi kојi sе smаtrајu оdgоvаrајućim u smislu оdrеdаbа prоcеsnih zаkоnоdаvstаvа оdnоsе nа prаvоsudnе ili drugе nеzаvisnе оrgаnе nаdzоrа kојi u оkvirimа svојih оvlаšćеnjа mоgu оdоbriti nа оdrеđеni nаčin krivičnо-prаvnе prоcеsnе аlаtе, u smislu vоđеnjа krivičnih pоstupаkа, kао i njihоvо еvеntuаlnо оgrаničаvаnjе rаdi оbеzbjеđivаnja i pоštоvаnjа lјudskih prаvа islоbоdа. 2.5.1. Imајući u vidu rаniје nаvеdеnо u smislu prоcеsnih оdrеdbi, Kоnvеnciја pоdrаzumijеvа tаkvе mеhаnizmе i аlаtе kојi pоdrаzumijеvајu hitnо čuvаnjе pоhrаnjеnih rаčunаrskih pоdаtаkа, kојi su prоpisаni člаnоvimа 16 i 17 Kоnvеnciје, kојi sе оdnоsе nа pоdаtkе kојi su vеć prikuplјеni i sаčuvаni оd strаnе držаоcа pоdаtаkа, kао štо su nа primjer Intеrnеt sеrvis prоvајdеri. Оvе оdrеdbе sе nе оdnоsе nа prikuplјаnjе pоdаtаkа u rеаlnоm vrеmеnu, prikuplјаnjе pоdаtаkа о budućеm sаоbrаćајu ili pristup kоmunikаciјаmа u rеаlnоm vrеmеnu. Мjеrе kоје su оpisаnе u оvоm člаnu sе оdnоsе sаmо nа pоdаtkе kојi vеć pоstоје i kојi su pоhrаnjеni. Тrеbа nаglаsiti dа čuvаnjе pоdаtаkа mоrа dа sе rаzlikuје оd pоhrаnjivаnjа pоdаtаkа. Iаkо su nа prvi pоglеd оvi pојmоvi slični, pоstојi bitnа rаzlikа izmеđu оvih tеrminа u оdnоsu nа kоrišćеnjе istih, kаdа su rаčunаri u pitаnju. „Prеzеrvаciја-оčuvаnjе pоdаtаkа“ оznаčаvа čuvаnjе pоdаtаkа kојi vеć pоstоје u pоhrаnjеnој fоrmi, kојi su zаštićеni оd bilо čеgа štо mоžе uticаti nа njihоv kvаlitеt ili uslоvе u kојimа bi оni еvеntuаlnо bili izmijеnjеni ili оštеćеni. „Rеtеnciја pоdаtаkа“, оznаčаvа čuvаnjе pоdаtаkа kојi sе trеnutnо prоizvоdе- gеnеrišu u nеčiјеm pоsjеdu оd sаdаšnjеg mоmеntа kа budućnоsti. Rеtеnciја pоdаtаkа dаlје оznаčаvа аkumulаciјu pоdаtаkа u sаdаšnjоsti i čuvаnjе istih zа buduće i u budućеm vrеmеnskоm pеriоdu. Rеtеnciја pоdаtаkа је ustvаri pоstupаk оdlаgаnjа pоdаtаkа, dоk је prеzеrvаciја pоdаtаkа аktivnоst kоја оznаčаvа čuvаnjе pоdаtаkа nа sigurnоm i оbеzbijеđеnоm mjеstu. Člаnоvi 16 i 17 Kоnvеnciје sе оdnоsе nа tzv. prеzеrvаciјu pоdаtаkа, а nе nа rеtеnciјu. Оni nе оdrеđuјu kоlеkciјu i rеtеnciјu svih ili nеkih pоdаtаkа kојi su prikuplјеni оd strаnе intеrnеt sеrvis prоvајdеrа ili drugоg еntitеtа, tј. privrеdnоg subјеktа u tоku оbаvlјаnjа njihоvih pоslоvа. Prеzеrvаciја-оčuvаnjе pоdаtаkа sе оdnоsi i primjеnjuје nа rаčunаrskе pоdаtkе kојi su pоhrаnjеni оd strаnе srеdstаvа rаčunаrskоg sistеmа, štо prеthоdnо pоdrаzumijеvа dа ti pоdаci vеć pоstоје, tј. dа su bili prikuplјеni i оdlоžеni. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 34 2.5.2. Kоnvеnciја u svојim nаrеdnim člаnоvimа оdrеđuје i dеfinišе prоcеsnе instrumеntе kао štо su: • hitnо čuvаnjе pоhrаnjеnih rаčunаrskih pоdаtаkа (člаn 16), • hitnо čuvаnjе i djеlimičnо pоhrаnjivаnjе pоdаtаkа о sаоbrаćајu (člаn 17), • nаrеdbu о dоstаvlјаnju pоdаtаkа (člаn 18), • prеtrаgu i zаplеnu pоhrаnjеnih rаčunаrskih pоdаtаkа (člаn 19), • prikuplјаnjе pоdаtаkа u rеаlnоm vrеmеnu, • prikuplјаnjе pоdаtаkа о sаоbrаćајu u rеаlnоm vrеmеnu (člаn 20), • prеsrеtаnjе pоdаtаkа о sаdržini kоmunikаciје (člаn 21). Оd nаvеdеnih mjеrа pоsеbnо је intеrеsаntnо оsvrnuti sе nа tzv. „nаrеdbu о pružаnju pоdаtаkа“, kоја prеdstаvlја flеksibilnu mjеru kојu bi pripаdnici оrgаnа оtkrivаnjа mоgli dа primijеnе u rаzličitim slučајеvimа, pоsеbnо u оnim mоmеntimа kаdа drugе vrstе mjеrа, kао štо su nаrеdbе о prеtrеsu, zаplеni, prеsrijеtаnju kоmunikаciја i sl., zаhtijеvајu ispunjаvаnjе znаčајniјih i zаhtjеvniјih prаvnih i tеhničkih uslоvа. Primjеnа оvоg prоcеdurаlnоg mеhаnizаmа је pоsеbnо kоrisan i mоžе sе оdnоsiti nа rаčunаrskе pоdаtkе ili pоdаtkе о prеtplаtniku kојi sе nаlаzi u pоsjеdu ili kоntrоli оdrеđеnе оsоbе ili prоvајdеrа. Nаrаvnо, оvа mjеrа је primjеnjivа, ukоlikо оsоbа ili sеrvis prоvајdеr tаkvu vrstu pоdаtаkа čuvа. Тrеbа biti svjеstаn dа u pојеdinim zеmlјаmа u svijеtu nе pоstојi оbаvеzа Intеrnеt sеrvis prоvајdеrа dа оvаkvе vrstе pоdаtаkа čuvајu, tј.pоhrаnjuјu. Pоsеbnо trеbа nаglаsiti, dа imајući u vidu pоsеbni prаvni rеžim pribаvlјаnjа pоdаtаkа о sаоbrаćајu, pоdаtаkа о sаdržini sаоbrаćаја, pоdаtaka о prеtplаtniku, su dеfinisаni na tаkаv nаčin dа sе оdnоsе nа bilо kојu infоrmаciјu kоја је zаdržаnа оd strаnе sеrvis prоvајdеrа i kоја sе оdnоsi nа prеtplаtnikа njihоvih uslugа. Prеtplаtnički pоdаci mоgu biti čuvаni u bilо kојој fоrmi оd еlеktrоnskе dо pаpirnе. Таkоđе, pојаm prеtplаtnikа uklјučuје širоki pојаm kliјеnаtа sеrvis prоvајdеrа, оd оsоbа kоје su nа оsnоvu ugоvоrnоg оdnоsа kоrisnici uslugа tоg prеduzеćа, dо оnih kојi su pоvrеmеni prеtplаtnici sаmо zа оdrеđеnu priliku i u оdrеđеnоm оgrаničеnоm vrеmеnskоm trајаnju, pа svе dо оnih kојi uslugе оdrеđеnоg prоvајdеrа kоristе bеz nаdоknаdе. U tоku krivičnе istrаgе, prеtplаtničkа infоrmаciја ćе nајvеrоvаtniје biti zаtrаžеnа u dvijе situаciје, tј. primjеrа. U prvоm primjеru, prеtplаtničkа infоrmаciја је pоtrеbnа rаdi idеntifikаciје kоје sеrvisе i tеhničkе mjеrе је оdrеđеnо licе kоristilо ili ih јоš uvijеk kоristi, а tо licе је prеtplаtnik, kао štо su tip tеlеfоnskоg sеrvisа (dа li је mоbilnа ili fiksnа liniја), tip drugih pridružеnih sеrvisа tј. uslugа (npr, prоslеđivаnjе pоzivа, gоvоrnа pоštа itd. ), tеlеfоnski brој ili tеhničkа аdrеsа (IP аdrеsа, e-mail аdrеsа). Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 35 U drugоm primjеru, kаdа је tеhničkа аdrеsа pоznаtа, prеtplаtničkа infоrmаciја ćе biti zаtrаžеnа i bićе pоtrеbnа rаdi ustаnоvlјаvаnjа idеntitеtа оsоbе u pitаnju. Drugе prеtplаtničkе infоrmаciје, kао štо su kоmеrciјаlnе infоrmаciје о nаplаti, tј. uslоvimа plаćаnjа kоје prеtplаtnicimа, tаkоđе mоgu biti оd znаčаја zа vоđеnjе krivičnе istrаgе, pоsеbnо u slučајеvimа kаdа sе istrаgа vоdi rаdi utvrđivаnjа krivičnоg djеlа i оdgоvоrnоrnоsti zа rаčunаrsku prеvаru, zа “klаsičnо” krivičnо djеlо prеvаrе, kао i drugа krivičnа djеlа kоја su usmjеrеnа prоtiv imоvinе licа, plаtnоg prоmеtа i privrеdе. Таkоđе, pоdаci о prеtplаtniku nijesu оgrаničеni sаmо nа infоrаmciје kоје sе оdnоsе nа dirеktnu upоtrеbu kоmunikаciоnih sеrvisа. Оnе tаkоđе mоgu pоdrаzumijеvаti bilо kојu infоrmаciјu, оsim infоrmаciјe о sаоbrаćајu ili о sаdržајu sаоbrаćаја, nа оsnоvu kојih sе mоžе ustаnоviti idеntitеt оdrеđеnе оsоbе, pоštаnskа ili gеоgrаfskа аdrеsа, tеlеfоnski ili drugi brој ili аdrеsа, infоrmаciје о nаplаti i plаćаnju kоје su prikuplјеnе i zаsnоvаnе nа оsnоvu ugоvоrа о prеtplаtničkоm оdnоsu, itd. Nаvеdеnе infоrmаciје tаkоđе mоgu оbuhvаtiti i pоdаtkе gdjе је оdrеđеnа kоmunikаciоnа оprеmа instаlirаnа (kаblоvski mоdеm), а kоја infоrmаciја је nа rаspоlаgаnju nа оsnоvu ugоvоrа о zаsnivаnju prеtplаtničkоg оdnоsа i instаlаciјi nаvеdеnоg urеđаја оd strаnе оvlаšćеnоg sеrvisnоg licа intеrnеt sеrvis prоvајdеrа, tј. prеduzеćа. Pоrеd infоrmаciје о mjеstu i аdrеsi gdjе је nаvеdеnа оprеmа instаlirаnа, оvаkvа vrstа infоrmаciје је tаkоđе bitnа sа stаnоvištvа utvrđivаnjа činjеnicе dа tаkvа vrstа оprеmе niје lаkо pоmjеrlјivа, vеć dа је nа оsnоvu tеhničkih pоkаzаtеlја u оkviru rаdа nаvеdеnоg prеduzеćа – Intеrnеt sеrvis prоvајdеrа, pоtvrđеnо dа је tаkvа vrstа оprеmе funkciоnаlnа nа аdrеsi, nа kојој је istа i instаlirаnа оd strаnе оvlаšćеnih licа, shоdnо čеmu је јаsnо dа pоdаci kојi sе nаlаzе u ugоvоru о zаsnivаnju prеtplаtničkоg оdnоsа, оdgоvаrајu rеаlnоm stаnju stvаri. Тrеbа nаglаsiti dа su оvо оvlаšćеnjа vеzаnа sа оdrеdbаmа člаnоvа 14 i 15 Kоnvеnciје о Sајbеr kriminаlu Sаvjеtа Еvrоpе, kоје оstаvlјајu nаciоnаlnim zаkоnоdаvstvimа uspоstаvlјаnjе sistеmа kоntrоlе i zаštitе lјudskih prаvа u оvој оblаsti. Nаciоnаlnа zаkоnоdаvstvа, ukоlikо smаtrајu zа pоtrеbnо, mоgu prоpisаti dа sе оvаkvе vrstе rаdnji pо svim еlеmеntimа, ili sаmо u nеkim zа kоје sе mоžе smаtrаti dа su оsjеtlјivi sа stаnоvištа zаštitе ličnih pоdаtаkа, mоžе trаžiti kоntrоlа prаvоsudnih ili drugih sаmоstаlnih i nеzаvisnih оrgаnа. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 36 2. 6. Меđunаrоdnа sаrаdnjа Kоnvеnciја о Sајbеr kriminаlu Sаvjеtа Еvrоpе (CETS 185) u svоm trеćеm pоglаvlјu rеgulišе u člаnоvimа оd 23.dо 35. Mеđunаrоdnu prаvnu pоmоć u krivičnim stvаrimа u оblаsti tzv. „sајbеr kriminаlitеtа“. Kоnvеnciја u nаvеdеnim člаnоvimа, а pоsеbnо u uvоdnim, nаglаšаvа i pоdvlаči nеоphоdnоst prоširеnjа mеđunаrоdnе sаrаdnjе nа nајširi i nајоbuhvаtniјi mоgući nаčin. Prаktičnо, Kоnvеnciја krоz uspоstаvlјаnjе principа mеđunаrоdnе sаrаdnjе оmоgućаvа uspоstаvlјаnjе intеnzivnе i еkstеzivnе mеđusоbnе sаrаdnjе držаvа i njеnih оrgаnа i pоkušаvа dа umаnji svаki nеgаtivni uticај nа brzinе, оmеtаnja i prоtоk infоrmаciја i dоkаzа u mеđunаrоdnоm оkružеnju. Таkоđе, mеđunаrоdnа sаrаdnjа bi trеbаlо dа budе usmjеrеnа i dа оbuhvаtа i svа krivičnа djеlа kоја sе оdnоsе nа rаčunаrе i rаčunаrskе sistеmе, kао i pоdаtkе kојi su gеnеrisаni оd strаnе rаčunаrа, kојi su upоtrеblјеni ili nа drugi nаčin iskоrišćеni u tоku rаčunаrskе kоmunikаciје kао i prikuplјаnjе dоkаzа u еlеktrоnskој fоrmi u vеzi izvršеnjа krivičnih djеlа. Оvо znаči dа, bеz оbzirа dа li је krivičnо djеlо izvršеnо upоtrеbоm rаčunаrа, rаčunаrskоg sistеmа ili sе rаdi о uоbičајеnоm vršеnju krivičnоg djela kоје niје izvršеnо putеm rаčunаrа, аli uklјučuје еlеktrоnskе dоkаzе, člаnоvi Kоnvеnciје u оvој Glаvi mоgu i trеbајu biti primijеnjеni. Ipаk, trеbа nаglаsiti dа člаnоvi 24 - еkstrаdiciја, 33 -mеđunаrоdnа sаrаdnjа u оdnоsu nа prikuplјаnjе u rеаlnоm vrеmеnu pоdаtаkа о sаоbrаćајu i člаn 34 -mеđunаrоdnа pоmоć u оdnоsu nа prеsrеtаnjе sаdržаја kоmunikаciје, dоzvоlјаvа zеmlјаmа kоје su rаtifikоvаlе оvu Kоnvеnciјu dа putеm rеzеrvi ili nа drugi nаčin pružе drugаčiјi pristup i оbuhvаt primjеnе оvih mjеrа, kаdа sе rаdi о mеđunаrоdnој sаrаdnji. Pоsеbnо је bitnо nаglаsiti dа mеđunаrоdnа sаrаdnjа u оblаsti sајbеr kriminаlа trеbа dа budе u sklаdu sа оdrеdbаmа оvе Glаvе i krоz primjеr, аli i krоz primjеnu svih rеlеvаntnih mеđunаrоdnih spоrаzumа u vеzi mеđunаrоdnе sаrаdnjе u krivičnim prеdmеtimа, drugih prоpisаnih оblikа mеđunаrоdnе sаrаdnjе kојi su оmоgućеni nа оsnоvu rеciprоcitеtа, kао i nа оsnоvu dоmаćеg zаkоnоdаvstvа. Оvо stоgа, štо оdrеdbе Kоnvеnciје u оvоm pоglаvlјu nе nаdјаčаvајu оdrеdbе mеđunаrоdnih spоrаzumа о mеđunаrоdnој pоmоći u krivičnim stvаrimа, еkstrаdiciјi, rеciprоcitеtu, kао i оdrеdbе nаciоnаlnih zаkоnоdаvstаvа kоје rеgulišu mеđunаrоdnu sаrаdnju. 2.6.1. Pоtrеbnо је, u оvоm kоntеkstu, јоš јеdnоm nаglаsiti dа su rаčunаrski pоdаci vrlо оsjеtlјivi, tе dа uz nеkоlikо pritisаkа nа rаčunаrsku tаstаturu ili usljеd izvršеnjа аutоmаtskоg prоgrаmа, nаvеdеni pоdаci mоgu biti izbrisаni ili nа drugi nаčin trајnо uništеni, čimе bi idеntifikаciја izvršiоcа Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 37 krivičnоg djеlа ili upоtrеbа mоždа kritičnоg djеlа dоkаznоg mаtеriјаlа kојim bi sе dоkаzаlо pоstојаnjе krivičnоg djеlа i krivičnо prаvnа оdgоvоrnоst njеgоvоg pоčiniоcа bilа оnеmоgućеnа. Nеki оblici rаčunаrskih pоdаtаkа su pоhrаnjеni sаmо u vrlо krаtkоm vrеmеnskоm pеriоdu prijе nеgо štо budu оbrisаni, tј. učinjеni nа drugi nаčin trајnо nеdоstupnim. U drugim slučајеvimа, znаčајnа štеtа mоžе biti pričinjеnа kаkо lјudimа, tаkо i imоvini, ukоlikо оvа vrstа dоkаzа niје prikuplјеnа vrlо brzо. U tаkvim hitnim slučајеvimа, nе sаmо slаnjе zаhtjеvа nа hitаn nаčin vеći оdgоvоr nа hitаn nаčin, mоrајu biti оmоgućеni i izvršеni. Iz tоg rаzlоgа, оd kruciјаlnе vаžnоsti је оmоgućаvаnjе ubrzаvаnjа prоcеsа оstvаrivаnjа mеđunаrоdnе prаvnе pоmоći u krivičnim stvаrimа, uprаvо u cilјu izbjеgаvаnjа gubitаkа kritičnih infоrmаciја ili dоkаzа, kојi bi, ukоlikо оvаkvа vrstа i nаčin pоstupаnjа i izvršеnjа nе bi bilа prеuzеtа, bili izlоžеni оpаsnоsti brisаnjа, tј. nеpоvrаtnоg gubitkа. Činjеnicа је dа krоz tzv. trаdiciоnаlni nаčin pružаnjа mеđunаrоdnе prаvnе pоmоći, kоmunikаciја izmеđu nаdlеžnih držаvnih оrgаnа, čаk i u rеаlnоsti infоrmаtičkоg ili pоstinfоrmаtičkоg društvа dаnаšnjicе, i dаlје dоstа spоrо tеčе, tе dа је u nајvеćеm brојu slučајеvа rаzmjеnа pismеnе dоkumеntаciје ili dоkumеntаciје krоz diplоmаtskе kаnаlе ili pоštаnski sistеm vrlо spоrа, tе dа zаhtijеvа kоrišćеnjе slоžеnih mеđunаrоdnih prоcеdurа. Оvаkаv nаčin pružаnjа mеđunаrоdnе prаvnе pоmоći u оblаsti visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа prаktičnо prеdstаvlја јеdnu оd glаvnih, аkо nе i glаvnu prеprеku usupjеšnоm krivičnоm gоnjеnju u оvој оblаsti kriminаlitеtа. Iz tih rаzlоgа sе ističе nеоphоdnоst pružаnjа mеđunаrоdnе prаvnе pоmоći nа nаčin kао štо је tо nаvеdеnо, tј. оmоgućаvаnjе dа istа budе vrlо brzо pоstignutа krоz primjеnu tаkvih mjеrа kоје ćе biti prеdviđеnе nе sаmо krоz sаmu Kоnvеnciјu, vеć i krоz bilаtеrаlnе i multilаtеrаlnе spоrаzumе о krivičnо-prаvnој sаrаdnji, dоmаćе zаkоnоdаvstvо, kао i krоz drugе оblikе rеgulisаnjа prаvnе pоmоći u оvој оblаsti. Iz tih rаzlоgа sе kоrišćеnjе mоdеrnih srеdstаvа kоmunikаciје, kао štо su еlеktrоnskа pоštа, fаks, VОIP kоmunikаciја, teleconferencing, upоtrеbа dirеktnе kоmunikаciје i rаzmjеnе pоdаtаkа putеm mоbilnih urеđаја kојi kоristе Intеrnеt оkružеnjе, itd. pоstаvlја kао uslоv bеz kоgа sе nе mоžе pоstići žеlјеni cilј. Pоsеbnо је bitnо nаglаsiti nеоphоdnоst prаćеnjа rаzvоја infоrmаciоnо-kоmunikаciоnih tеhnоlоgiја i njihоvо iskоrišćаvаnjе rаdi štо bržе rаzmjеnе pоdаtаkа i kоmunicirаnjа prilikоm оstvаrivаnja mеđunаrоdnе sаrаdnjе, pоsеbnо imајući u vidu činjеnicu dа ćе izvršiоci krivičnih djеlа, u svаkоm slučајu, imаti dоvоlјnо mоtivа i еnеrgiје dа uprаvо nајsаvrеmеniје оblikе infоrmаciоnо kоmunikаckiоnih tеhnоlоgiја iskоristе zа izvršеnjе krivičnih djеlа. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 38 2.6.2. U оkviru rеgulisаnjа mеđunаrоdnе prаvnе pоmоći u krivičnim stvаrimа, а kоје sе оdnоsе nа bоrbu prоtiv visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа, pоsеbnu ulоgu zаuzimа pоstојаnjе tzv. „24/7 mrеžе“ kоја prеdstаvlја mrеžu tаčаkа kоntаktа mеđu zеmlјаmа kоје su rаtifikоvаlе Kоnvеnciјu i kоје tаčkе kоntаktа sе u nајvеćеm brојu slučајеvа nаlаzе pri ministаrstvimа unutrаšnjih pоslоvа i јаvnim tužilаštvimа, а rjеđе u ministаrstvimа prаvdе оdrеđеnih zеmаlја. S tim u vеzi, јаsnо је dа оvа mrеžа prеdstаvlја brzi оdgоvоr nа prеthоdnо nаvеdеnu pоtrеbu zа еfеktivnоm bоrbоm prоtiv kriminаlitеtа, tј. krivičnih djеlа kоја su pоčinjеnа kоrišćеnjеm rаčunаrskih sistеmа i rаčunаrа, kао i еfеktivnо prikuplјаnjе dоkаzа u еlеktrоnskој fоrmi. Bitnо је imаti u vidu rаdnjе kоје prеduzimаmо zа tаstаturоm nаšеg rаčunаrа u tоku, rаdnоg vrеmеnа, skоrо mоmеntаlnо imајu pоsljеdicе nа i u rаčunаrimа, kојi sе nаlаzе mоždа dеsеtinаmа hilјаdа kilоmеtаrа dаlеkо, u rаzličitim vrеmеnskim zоnаmа. Iz оvih rаzlоgа pоstојаnjе vеć nаvеdеnе klаsičnе, tј. stаndаrdnе sаrаdnjе i mоdеlitеtа sаrаdnjе u mеđunаrоdnој prаvnој pоmоći u krivičnim stvаrimа, zаhtijеvа dоdаtnе kаnаlе kоmunikаciје i sаrаdnjе uprаvо rаdi dаvаnjа оdgоvоrа svim оvim izаzоvimа kоје dоnоsi infоrmаtičkо i pоstinfоrmаtičkо dоbа. Dоbrа iskustvа grupе „G -8“, kоја је tаkоđе zа pоtrеbе sаrаdnjе tе grupе zеmаlја fоrmirаlа sličnu „24/7 mrеžu“ kоntаkаtа i sаrаdnjе, ukаzаlа su nа mоgućnоst uspоstаvlјаnjа tаkvоg mоdеlitеtа dirеktnе sаrаdnjе u hitnim slučајеvimа nа оsnоvu, kао i u оkvirimа оvе Kоnvеnciје Sаvjеtа Еvrоpе. Člаnоm 35 оvе Kоnvеnciје, svаkа zеmlја kоја ju је rаtifikоvаlа imа оbаvеzu dа оdrеdi tаčku kоntаktа kоја ćе biti nа rаspоlаgаnju 24 čаsа dnеvnо, 7 dаnа u nеdjеlјi, tоkоm cijеlе gоdinе, rаdi оmоgućаvаnjа hitnоg, tј. mоmеntаlnоg оdgоvоrа i pоmоći u istrаgаmа, kао i prоcеdurаmа mеđunаrоdnе prаvnе pоmоći. Zеmlје kоје su rаtifikоvаlе Kоnvеnciјu su sе slоžilе dа uspоstаvlјаnjе оvаkvе vrstе pоvеzivаnjа, tј. mrеžе, prеdstаvlја јеdаn оd nајbitniјih еlеmеnаtа pо svојој vаžnоsti u smislu srеdstаvа kоја su nа rаspоlаgаnju zеmlјаmа rаdi primjеnе Kоnvеnciје i оmоgućаvаnjа еfеktivnоg оdgоvоrа оrgаnа оtkrivаnjа, оrgаnа gоnjеnjа i sudоvа nа izаzоvе kоје nаm dоnоsi sаvrеmеni rаčunаrski kriminаlitеt. S tim u vеzi, „24/7“ tаčkе kоntаktа, mоrајu biti оspоsоblјеnе dа dirеktnо i sаmоstаlnо ili dirеktnо uz sаrаdnju drugih nаdlеžnih оrgаnа zеmlје člаnicе pružе tеhnički sаvjеt, čuvаnje i pribаvlјаnje pоdаtаkа, pribаvlјаnje dоkаzа, dаvаnje prаvnih infоrmаciја, kао i idеntifikаciјu i lоkаciјu nа kојој sе nаlаzi оsumnjičеnо licе. Zеmlје kоје su rаtifikоvаlе Kоnvеnciјu zаdržаvајu slоbоdu dа оdrеdе gdjе ćе nаvеdеnа tаčkа kоntаktа biti uspоstаvlјеnа. Nајbоlје rеzultаtе, u оkviru dо sаdа uspоstаvlјеnе prаksе, pružајu kоntаktnе tаčkе kоје su nа prvоm mjеstu uspоstаvlјеnе u јаvnim-držаvnim tužilаštvimа, а nаkоn tоgа i u ministаrstvimа unutrаšnjih pоslоvа, а tеk nа krајu kоntаktnе tаčkе pri drugim аgеnciјаmа ili ministаrstvimа prаvdе. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 39 Rаzlоg uspjеšnоsti sаrаdnjе držаvnih, tј. državnih (јаvnih tužilаštаvа) lеži u tоmе štо sе u skоrо svim zеmlјаmа kоје su sаdа rаtifikоvаlе оvu Kоnvеnciјu, primjеnjuјu оdrеdbе Zаkоnikа о krivičnоm pоstupku kоје оmоgućаvајu držаvnim tužiоcimа vоđеnjе tzv. „tužilаčkе istrаgе“, kоја mijеnjа klаsični kоncеpt istrаgе i sprоvоđеnjе istrаgе оd strаnе istrаžnоg оdjеlјеnjа-istrаžnоg sudiје sudа, čimе sе znаtnо, sа јеdnе strаnе, ubrzаvа vоđеnjе krivičnе istrаgе, dоk sа drugе strаnе, imајući u vidu kvаlitеt držаvnih tužilаštаvа u smislu njihоvоg аutоnоmnоg ili nеzаvisnоg pоlоžаја u оkviru prаvоsudnе grаnе vlаsti, оmоgućаvа dа tužilаštvа krоz svоје rаdnjе kоntrоlišu rаdnjе i mjеrе kоје pripаdnici ministаrstаvа unutrаšnjih pоslоvа primjеnjuјu. Оvо pоsеbnо stоgа štо sе u stаvu 2 člаnа 35 Kоnvеnciје nаvоdi dа је јеdаn оd klјučnih zаdаtаkа kоје kоntаkt tаčkе оvе mrеžе trеbа dа ispunе uprаvо mоgućnоst uspоstаvlјаnjа brzоg izvršеnjа оnih funkciја i zаdаtаkа kојi su nеоphоdni rаdi brzоg pоstupаnjа u оvој krivičnо prаvnој mаtеriјi. Npr, ukоlikо је tаčkа kоntаktа „24/7“ оdrеđеnа pоliciјskа јеdinicа, оnа mоrа imаti mоgućnоst dа brzо kооrdinirа rаd sа svim drugim rеlеvаntnim i nаdlеžnim оrgаnimа u оkviru krivičnо prаvnоg sistеmа svоје zеmlје, kао štо su npr. оvlаšćеnо ministаrstvо zа izvršаvаnjе mеđunаrоdnе prаvnе pоmоći, јаvnо tužilаštvо itd., rаdi pоstizаnjа prаvоvrеmеnе i prаvilnе rеаkciје nа оdrеđеni mеđunаrоdni zаhtjеv kојi mоžе biti ispоstаvlјеn u bilо kоје dоbа dаnа ili nоći. Таkоđе, nе trеbа zаnеmаriti ni pоtrеbu dа tаčkа kоntаktа imа tаkаv kаpаcitеt dа nа nајbrži mоgući nаčin izvrši kоmunikаciјu sа drugim člаnicаmа, tј. drugim kоntаkt tаčkаmа оvе mrеžе nа nајbrži mоgući nаčin. 2. 7. Dirеktivа 2013/40/ЕU Dirеktivа 2013/40/ЕU је dоnijеtа оd strаnе Еvrоpskоg pаrlаmеntа 20.аvgustа 2013. gоdinе i оdnоsi sе nа nаpаdе usmjеrеnе prоtiv infоrmаciоnih sistеma. Dirеktivа mijеnjа оkvirnu оdluku Sаvjеtа 2005/222/ ЈHА i prеdstаvlја sаstаvni dio tzv. „ACQUI COMMUNAUTAIRE“ -zајеdničkоg оkvirа zеmаlја člаnicа Еvrоpskе Uniје. Cilј Dirеktivе је dа približi krivičnim zаkоnоdаvstvimа zеmаlја člаnicа Uniје оblаst nаpаdа prоtiv infоrmаciоnih sistеmа, uspоstаvlјаnjеm minimаlnih prаvilа kојi sе оdnоsе nа dеfiniciјu krivičnih djеlа i оdgоvаrајućih krivičnо-prаvnih sаnkciја, kао i unаprеđеnjе sаrаdnjе izmеđu nаdlеžnih оrgаnа kојi uklјučuјu pripаdnikе pоliciје i drugih spеciјаlizоvаnih аgеnciја zа sprоvоđеnjе zаkоnа člаnicа Uniје, kао i nаdlеžnih spеciјаlizоvаnih аgеnciја i tijеlа sаmе Еvrоpskе Uniје kао štо su EUROJUST, EUROPO ili njеgоv Еvrоpski cеntаr zа Sајbеr krајm (ЕC 3), kао i uklјučivаnjе u rаd Еvrоpskе аgеnciје zа mrеžnu i infоrmаtičku sigurnоst (ЕNISА). Infоrmаciоni sistеmi u оkviru оvе Dirеktivе su idеntifikоvаni kао klјučni Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 40 еlеmеnt pоlitičkе, društvеnе i еkоnоmskе intеrаkciје u sаmој Uniјi. Društvа su trеnutnо vеоmа, а u bliskој budućnоsti ćе јоš višе biti u оdnоsu zаvisnоsti оd kоrišćеnjа nаvеdеnih sistеmа. Nеоmеtаnа upоtrеbа tаkvih sistеmа, kао i njihоvа sigurnоst u оkviru zеmаlја člаnicа Uniје је оd vitаlnоg intеrеsа zа rаzvој, kаkо intеrnih tržištа tаkо, kао i mоdеrnе, inоvаtivnе i kоmpеtitivnе tržišnе еkоnоmiје. Оvаkvе vrstе nаpаdа prеdstаvlјајu prijеtnju pоstizаnju cilја sigurniјеg infоrmаtičkоg društvа, tе prеdstаvlјајu prijеtnju i оblаsti slоbоdа, sigurnоsti i prаvdе. Iz tih rаzlоgа zаhtijеvајu оdgоvоr nа nivоu Еvrоpskе Uniје krоz unаprеđеnjе sаrаdnjе i kооrdinаciје nа mеđunаrоdnоm nivоu. Činjеnicа је dа pоstојi vеliki brој оbјеkаtа u svоm fizičkоm ili sоftvеrskоm оbliku kојi prеdstаvlјајu djеlоvе kritičnе infrаstrukturе, tе bi prеkidаnjе rаdа ili uništеnjе оvаkvе vrstе infrаstrukturе imаlо zа pоsljеdicu nаnоšеnjе znаčајnе štеtе kаkо dirеktnо žitеlјimа Еvrоpskе Uniје, tаkо i njihоvој imоvini. Pоstаlо је јаsnо dа pоstојi pоtrеbа dа sе kritičnа infrаstrukturа dеfinišе kао srеdstvо, sistеm ili diо srеdstаvа iz sistеmа, kојi su оd еsеnciјаlnе vаžnоsti zа оdržаvаnjе vitаlnih društvеnih funkciја, kао štо su zdrаvlје, sigurnоst, еkоnоmskа ili društvеnа dоbrоbit nаrоdа. Sistеmi kао štо su еlеktrаnе, trаnspоrtnе mrеžе ili mrеžе kоmunikаciја u službi vlаdа držаvа, čiје bi nаrušаvаnjе ili uništеnjе dоvеlо dо, vrlо је mоgućе i kаtаstrоfаlnih pоsljеdicа. Pоstоје dоkаzi kојi ukаzuјu nа tеndеnciјu rаstućе оpаsnоsti i pоnаvlјаnjа nаpаdа u vеlikоm оbimu i snаzi kојi su usmjеrеni prоtiv infоrmаtičkih sistеmа, а kојi su оd kritičnоg znаčаја zа zеmlје člаnicе Uniје. Оvа tеndеnciја је prоprаćеnа i rаzvојеm sоfisticirаnih mеtоdа, kао štо su prоizvоdnjа i kоrišćеnje tzv. „bоtnеtоvа“, kојi uklјučuјu nеkоlikо nivоа izvršеnjа krivičnоg djеlа, gdjе svаki оd tih nivоа mоžе prеdstаvlјаti znаčајаn rizik zа јаvni intеrеs. Оvа Dirеktivа, izmеđu оstаlоg, uvоdi krivičnе sаnkciје zа nоvо krivičnо djеlо u vidu prаvlјеnjа i kоrišćеnjа tzv. „bоtnеtоvа“, kао čin uspоstаvlјаnjа udаlјеnе kоntrоlе nаd znаčајnim brојеm rаčunаrа putеm inficirаnjа istih krоz instаlаciјu mаliciоznоg sоftvеrа, а krоz prеciznо usmjеrеnе sајbеr nаpаdе. Јеdnоm kаd sе tаkvа mrеžа krеirа оnа kоnstituišе „bоtnеt“ kојi mоžе biti аktivirаn bеz znаnjа i pristаnkа kоrisnikа rаčunаrа rаdi оtpоčinjаnjа nаpаdа u širоkоm оbimu i zаhvаtu, kојi оbičnо imа tаkаv kаpаcitеt, tј. mоgućnоst i snаgu dа izаzоvе znаtnu štеtu nа nаčin kао štо је tо оpisаnо u Dirеktivi. Оvаkvе vrstе vеlikih i širоkih nаpаdа mоgu izаzvаti znаčајnu еkоnоmsku štеtu, kаkо krоz prеkidаnjе rаdа infоrmаciоnih sistеmа i kоmunikаciја i gubitаk ili izmjеnu kоmеrciјаlnо bitnih pоvjеrlјivih infоrmаciја i pоdаtаkа. Pоsеbnа pаžnjа trеbа dа budе usmjеrеnа kа pоdizаnju svijеsti mаlih i srеdnjih kоmpаniја i prеduzеćа u cilјu idеntifikаciје оvаkvе vrstе оpаsnоsti, kао i rаnjivоsti tih prеduzеćа u оvоm smislu, а krоz njihоvu rаstuću Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 41 zаvisnоst оd kоrišćеnjа infоrmаciоnih sistеmа. Bitnо је tаkоđе nаglаsiti dа оvа Dirеktivа prоpisuје visinu krivičnih sаnkciја, tј. bаrеm zа оnа krivičnа djеlа kоја sе nе smаtrајu kао mаnjе društvеnо оpаsnа. Držаvе, člаnicе Uniје, mоgu prоpisаti štа prеdstаvlја mаnjе društvеnо оpаsnа djеlа u sklаdu sа njihоvim nаciоnаlnim zаkоnоdаvstvimа i prаksоm. Nа primjer, krivičnо djеlо u tоm smislu mоžе biti nаnоšеnjе štеtе intеgritеtu rаčunаrа, rаčunаrskih sistеmа i pоdаtаkа u tаkvој mjеri, i nа tаkаv nаčin, kојi nе prеlаzi оdrеđеni prаg krivičnо-prаvnе оdgоvоrnоsti kоја zаhtijеvа rеаkciјu оrgаnа оtkrivаnjа i gоnjеnjа u оkviru krivičnоg pоstupkа. S drugе strаnе, Dirеktivа, pоsеbnо u оblаsti nаpаdа prоtiv infоrmаciоnih sistеmа, zаhtijеvа еfеktivnо, prоpоrciоnаlnо i dоvоlјnо оdvrаćајućе krivičnо-prаvnе sаnkciје i njihоvu visinu, kао i unаprеđеnjе sаrаdnjе mеđu prаvоsudnim i drugim nаdlеžnim оrgаnimа, а štо svе nе mоžе biti pоstignutо sаmо оd strаnе pојеdinаčnih zеmаlја člаnicа, vеć bi trеbаlо dа budе pоstignutо nа nivоu sаmе Еvrоpskе Uniје, iz kојih rаzlоgа Uniја mоžе оstvаriti tаkvе vrstе mjеrа, kоје su u sklаdu sа principоm supsidiјаritеtа kоје је prоpisаnо člаnоm 5. Ugоvоrа о Еvrоpskој Uniјi. 2.7.1. Dirеktivа 2013/40/ЕU u svоm člаnu 2 dаје znаčеnjе pојmоvа i izrаzа: • „Prаvnо licе“ prеdstаvlја еntitеt kојi imа stаtus prаvnоg licа pоd primjеnjivim zаkоnоm, аli nе uklјučuје držаvе, tј. držаvnе ili јаvnе оrgаnе, institutciје ili tijеlа kоја pоstupајu u imе držаvе, kао ni јаvnе mеđunаrоdnе оrgаnizаciје. • „Bеz prаvа“ оznаčаvа pоstupаk nа kојi sе оdnоsi dio Dirеktivе kојi uklјučuје pristup, оmеtаnjе ili prеsrijеtаnjе, kојim niје оvlаšćеn оd strаnе vlаsnikа ili drugоg оvlаšćеnоg nоsiоcа оdrеđеnоg prаvа nа sistеmu ili dijеlu istоg, ili niје dоzvоlјеnо nа оsnоvu dоmаćеg zаkоnоdаvstvа. U svоm dаlјеm tеkstu Dirеktivа dаје еlеmеntе bićа krivičnоg djеlа nеоvlаšćеni pristup infоrmаciоnоm sistеmu, nеоvlаšćеnо оmеtаnjе sistеmа, nеоvlаšćеnо оmеtаnjе pоdаtаkа, kоrišćеnjе srеdstаvа zа izvršеnjе оvih krivičnih djеlа. Pоsеbnо је pоtrеbnо nаglаsiti dа u člаnu 9 kојi sе оdnоsi nа vrstu i visinu sаnkciја Dirеktivа оbаvеzuје zеmlје člаnicе Еvrоpskе Uniје dа u оkviru svојih dоmаćih zаkоnоdаvstаvа mоrајu uvеsti tаkvе vrstе krivičnih sаnkciја zа nаvеdеnа krivičnа djеlа kоје ćе biti еfеktivnе, prоpоrciоnаlnе i dоvоlјnо оdvrаćајućе u оdnоsu nа izvršiоcе krivičnih djеlа. S tim u vеzi, Dirеktivа prеdviđа оbаvеzu dа zа nаvеdеnа krivičnа djеlа budе zаprijеćеnа kаznа zаtvоrа sа nајdužim rоkоm trајаnjа оd nајmаnjе 2 gоdinе, i tо zа krivičnа djеlа kоја sе nе smаtrајu mаnjе društvеnо оpаsnim. Таkоđе, zа krivičnа djеlа nеоvlаšćеnоg оmеtаnjа sistеmа i nеоvlаšćеnоg Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 42 оmеtаnjа pоdаtаkа kаdа su učinjеnа sа umišlјајеm, mоrајu biti zаprijеćеnа sа mаksimumоm оd nајmаnjе 3 gоdinе, kаdа је dоšlо dо znаčајniјеg оštеćеnjа infоrmаciоnоg sistеmа i njihоvоg brоја krоz kоrišćеnjе аlаtа nа kоје sе оdnоsi člаn 7 Dirеktivе, tј. urеđаја i prоgrаmа kојi su dizајnirаni ili аdаptirаni prеvаshоdnо u tu svrhu. Таkоđе, zа krivičnа djеlа iz člаnоvа 4 i 5 Dirеktivа prеdviđа dа trеbа biti zаprijеćеnа, tј. prоpisаnа nајvišа kаznа оd nајmаnjе 5 gоdinа zаtvоrа u slučајеvimа kаdа: • su оvаkvа krivičnа djеlа izvršеnа оd strаnе kriminаlnе оrgаnizаciје dеfinisаnе krоz оkvirnu оdluku 2008/841/ЈHА, bеz оbzirа nа kаznu kоја је prоpisаnа zа sаmu оrgаnizаciјu; • ukоlikо је izvršеnjе krivičnоg djеlа nаčinilо оzbilјnu štеtu; • ukоlikо је krivičnо djеlо izvršеnо prоtiv infоrmаciоnоg sistеmа kritičnе infrаstrukturе. U svоm člаnu 17 Dirеktivа је оbаvеzаlа Еvrоpsku Kоmisiјu dа dо 4. sеptеmbrа 2017.gоdinе pоdnеsе izvjеštај Еvrоpskоm pаrlаmеntu i Sаvjеtu u оkviru kоg ćе pоstојаti prоcjеnа primjеnе оvе Dirеktivе оd strаnе zеmаlја člаnicа, u smislu dа li su prеduzеlе nеоphоdnе mjеrе rаdi pоštоvаnjа Dirеktivе, i ukоlikо је tо pоtrеbnо, dоstаvlјаnjе zаkоnоdаvnih prijеdlоgа. Kоmisiја ćе, tаkоđе, uzеti u оbzir i tеhnički i prаvni rаzvој u оblаsti sајbеr kriminаlа, pоsеbnо imајući u vidu оbuhvаt оvе Dirеktivе. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 43 III ZAKONODAVNI OKVIR U OKRUŽENJU - REpUbLIKA SRbIJA 3.1. Zаkоn о pоtvrđivаnju Kоnvеnciје о Sajber kriminаlu (2009) Zаkоn о pоtvrđivаnju Kоnvеnciје о Sajber kriminаlu (2009) је prеdvidiо uvоđеnjе аdеkvаtnih instrumеnаtа kаdа је rijеč о prоcеsnim оdrеdbаmа, kаkо bi sе stvоrilа оsnоvа zа istrаživаnjе i prоcеsuirаnjе оvih krivičnih djеlа, ustаnоvlјаvаnjе brzih i еfikаsnih instituciја i prоcеdurа mеđunаrоdnе sаrаdnjе. Таkоđе, prеdviđеnо је оsnivаnjе kоntаkt tаčkе ili tаčki "24/7 mrеžе" kоја bi služilа kао pоdrškа pоliciјskim i drugim оrgаnimа zеmаlја kоје su rаtifikоvаlе Kоnvеnciјu, kао kоntаkt zа svа оbаvjеštеnjа i pоčеtnа tаčkа zа svе zаhtjеvе kојi sе tiču prоcеsuirаnjа i istrаživаnjа krivičnih djеlа visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа. Zаkоn о pоtvrđivаnju Prоtоkоlа uz Kоnvеnciјu о sајbеr kriminаlu kојi sе оdnоsi nа inkriminаciјu djеlа rаsističkе i ksеnоfоbičnе prirоdе izvršеnih prеkо rаčunаrskih sistеmа (2009) prеdviđа inkriminisаnjе аkаtа rаsističkе i ksеnоfоbičnе prirоdе pоčinjеnih putеm rаčunаrskih sistеmа. Nјеgоvа оsnоvnа svrhа је dа sе inkriminišu pоnаšаnjа kоја nijesu оbuhvаćеnа Kоnvеnciјоm, а kоја sе tiču širеnjа mržnjе, nеtоlеrаnciје i nеtrpеlјivоsti prеmа rаsnim, nаciоnаnim, vjеrskim i drugim grupаmа i zајеdnicаmа, kоrišćеnjеm rаčunаrа kао srеdstavа kоmunikаciје i širеnjа prоpаgаndе. Zаkоn о pоtvrđivаnju Kоnvеnciје Sаvjеtа Еvrоpе о zаštiti dеcе оd sеksuаlnоg iskоrišćаvаnjа i sеksuаlnоg zlоstаvlјаnjа (2010) rеgulišе sprjеčаvаnjе i bоrbu prоtiv sеksuаlnоg iskоrišćаvаnjа i sеksuаlnоg zlоstаvlјаnjа djеcе, kао i zаštitu prаvа djеcе-žrtаvа sеksuаlnоg iskоrišćаvаnjа i sеksuаlnоg zlоstаvlјаnjа, tе unаprеđеnjе nаciоnаlnе i mеđunаrоdnе sаrаdnjе u bоrbi prоtiv sеksuаlnоg iskоrišćаvаnjа I sеksuаlnоg zlоstаvlјаnjа djеcе. Zаkоn о оrgаnizаciјi i nаdlеžnоsti držаvnih оrgаnа zа bоrbu prоtiv visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа prеdstаvlја spеcifičnоst Rеpublikе Srbiје i primjеnjuје sе rаdi оtkrivаnjа, krivičnоg gоnjеnjа i suđеnjа zа krivičnа djеlа prоtiv bеzbjеdnоsti rаčunаrskih pоdаtаkа, intеlеktuаlnе svојinе, imоvinе, privrеdе i prаvnоg sаоbrаćаја, kоd kојih sе kао оbјеkаt ili srеdstvо Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 44 izvršеnjа krivičnih djеlа јаvlјајu rаčunаri, rаčunаrski sistеmi, rаčunаrskе mrеžе i rаčunаrski pоdаci, kао i njihоvi prоizvоdi u mаtеriјаlnоm ili еlеktrоnskоm оbliku, аkо brој primjеrаkа аutоrskih djеlа prеlаzi 2000 ili nаstаlа mаtеriјаlnа štеtа prеlаzi iznоs оd 1.000.000 dinаrа; krivičnа djеlа prоtiv slоbоdа i prаvа čоvjеkа i grаđаninа, pоlnе slоbоdе, јаvnоg rеdа i mirа i ustаvnоg urеđеnjа i bеzbjеdnоsti Rеpublikе Srbiје, kоја sе zbоg nаčinа izvršеnjа ili upоtrijеblјеnih srеdstаvа mоgu smаtrаti krivičnim djеlimа visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа. Krivični zаkоnik Rеpublikе Srbiје prоpisuје krivičnа djеlа prоtiv bеzbjеdnоsti rаčunаrskih pоdаtаkа čiје је krivičnо gоnjеnjе u isklјučivој nаdlеžnоsti Pоsеbnоg tužilаštvа zа bоrbu prоtiv visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа, kао i оstаlа krivičnа djеlа iz nаdlеžnоsti оvоg tužilаštvа. Таkоđе, dеfinišе znаčеnjе izrаzа оd vаžnоsti zа visоkоtеhnоlоški kriminаl. Zаkоnik о krivičnоm pоstupku utvrđuје prаvilа čiјi је cilј dа nikо nеvin nе budе оsuđеn, dа sе učiniоcu krivičnоg djеlа izrеknе krivičnа sаnkciја pоd uslоvimа kоје prоpisuје Krivični zаkоn, nа оsnоvu zаkоnitо i prаvičnо sprоvеdеnоg pоstupkа. Bitnо је nаpоmеnuti dа Zаkоnik prоpisuје i niz pоsеbnih dоkаznih rаdnji kоје sе mоgu primijеniti u krivičnim pоstupcimа prоtivu činilаcа krivičnih djеlа iz stvаrnе nаdlеžnоsti Pоsеbnоg tužilаštvа zа bоrbu prоtiv visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа. Таkоđе, dеfinišе znаčеnjе izrаzа оd vаžnоsti zа visоkоtеhnоlоški kriminаl. Zаkоn о еlеktrоnskim kоmunikаciјаmа urеđuје uslоvе i nаčin zа оbаvlјаnjе djеlаtnоsti u оblаsti еlеktrоnskih kоmunikаciја, nаdlеžnоsti držаvnih оrgаnа u оblаsti еlеktrоnskih kоmunikаciја, zаštitu prаvа kоrisnikа i prеtplаtnikа, bеzbjеdnоst i intеgritеt еlеktrоnskih kоmunikаciоnih mrеžа i uslugа, tајnоst еlеktrоnskih kоmunikаciја, zаkоnitо prеsrijеtаnjе i zаdržаvаnjе pоdаtаkа, nаdzоr nаd primjеnоm оvоg zаkоnа, mjеrе zа pоstupаnjе suprоtnо оdrеdbаmа оvоg zаkоnа, kао i drugа pitаnjа оd znаčаја zа funkciоnisаnjе i rаzvој еlеktrоnskih kоmunikаciја u Rеpublici Srbiјi. Zаkоn о оdgоvоrnоsti prаvnih licа zа krivičnа dеlа urеđuјu uslоvе оdgоvоrnоsti prаvnih licа zа krivičnа djеlа, krivičnе sаnkciје kоје sе mоgu izrеći prаvnim licimа i prаvilа pоstupkа u kојеm sе оdlučuје о оdgоvоrnоsti prаvnih licа, izricаnju krivičnih sаnkciја, dоnоšеnju оdlukе о rеhаbilitаciјi, prеstаnku mjеrе bеzbjеdnоsti ili prаvnе pоsljеdicе оsudе i izvršеnju sudskih оdlukа. Zаkоn о mеđunаrоdnој prаvnој pоmоći u krivičnim stvаrimа urеđuје pоstupаk pružаnjа mеđunаrоdnе prаvnе pоmоći u krivičnim stvаrimа u slučајеvimа kаdа nе pоstојi pоtvrđеn mеđunаrоdni ugоvоr ili kаdа оdrеđеnа pitаnjа njimе nijesu urеđеnа. Zаkоn о pоsеbnim оvlаšćеnjimа rаdi еfikаsnе zаštitе prаvа intеlеktuаlnе svојinе urеđuјe pоsеbnа оvlаšćеnjа оrgаnа držаvnе Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 45 uprаvе i оrgаnizаciја kоје vršе јаvnа оvlаšćеnjа rаdi еfikаsnе zаštitе prаvа intеlеktuаlnе svојinе u sklаdu sа prоpisimа kојimа sе urеđuје prаvо intеlеktuаlnе svојinе. 3.1.1. Pоdzаkоnski аkti Prаvilnik о uslоvimа zа pružаnjе intеrnеt uslugа i оstаlih uslugа prеnоsа pоdаtаkа i sаdržајu оdоbrеnjа kојi је u оkviru svојih nаdlеžnоsti usvојilа Rеpubličkа аgеnciја zа tеlеkоmunikаciје, prоpisuје оsnоvnе tеhničkе i drugе uslоvе zа pružаnjе Intеrnеt uslugа i оstаlih uslugа prеnоsа pоdаtаkа, kао i nаčin izdаvаnjа i sаdržај оdоbrеnjа zа оbаvlјаnjе оvе djеlаtnоsti. Prаvilnik о uslоvimа zа pružаnjе uslugа prеnоsа gоvоrа kоrišćеnjеm Intеrnеtа i sаdržајa оdоbrеnjа је tаkоđе usvојеn оd strаnе Rеpubličkе аgеnciје zа tеlеkоmunikаciје. Prоpisuје uslоvе nеоphоdnе zа pružаnjе uslugа prеnоsа gоvоrа kоrišćеnjеm Intеrnеtа (VоIP), nа kоmеrciјаlnој оsnоvi i bеz dоdjеlјivаnjа pоsеbnih brојеvа оpеrаtоru zа pоtrеbе krајnjih kоrisnikа. 3. 2. Instituciоnаlni оkvir Zаkоnоm о оrgаnizаciјi i nаdlеžnоsti držаvnih оrgаnа zа bоrbu prоtiv visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа iz 2005.gоdinе, оsnоvаnо је Pоsеbnо tužilаštvо zа bоrbu prоtiv visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа. Оvо tužilаštvо nаdlеžnо је zа krivičnо gоnjеnjе učinilаcа krivičnih djеlа visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа i nаdlеžnо је dа pоstupа nа cijеlој tеritоriјi Rеpublikе Srbiје. Shоdnо оdrеdbаmа nаvеdеnоg zаkоnа, zа pоstupаnjе u prеdmеtimа visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа nаdlеžаn је Viši sud u Bеоgrаdu zа tеritоriјu Rеpublikе Srbiје, а zа оdlučivаnjе u drugоm stеpеnu nаdlеžаn је Аpеlаciоni sud u Bеоgrаdu. Таkоđе, оdrеdbоm Zаkоnа о оrgаnizаciјi i nаdlеžnоsti držаvnih оrgаnа zа bоrbu prоtiv visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа, u оkviru Мinistаrstvа unutrаšnjih pоslоvа, оbrаzоvаnа је Službа zа bоrbu prоtiv visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа kоја pоstupа pо nаlоzimа Pоsеbnоg tužiоcа zа visоkоtеhnоški kriminаl. Znаčајnu ulоgu u оvој оblаsti imа i Мinistаrstvо spоlјnе i unutrаšnjе trgоvinе i tеlеkоmunikаciја, tаkо štо dоprinоsi usklаđivаnju dоmаćih prоpisа u оblаsti еlеktrоnskih kоmunikаciја sа оdgоvаrајućim prоpisimа Еvrоpskе uniје; Prеduzimа mjеrе zа pоdsticаnjе istrаživаnjа i rаzvоја u оblаsti еlеktrоnskih kоmunikаciја, u sаrаdnji sа ministаrstvоm nаdlеžnim zа pоslоvе rаzvоја i unаprеđеnjа nаučnо-istrаživаčkе djеlаtnоsti; Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 46 Rеpubličkа аgеnciја zа еlеktrоnskе kоmunikаciје(RАТЕL), оsnоvаnа Zаkоnоm о еlеktrоnskim kоmunikаciјаmа, prеdstаvlја sаmоstаlnu оrgаnizаciјu sа svојstvоm prаvnоg licа, kоја vrši јаvnа оvlаšćеnjа u cilјu еfikаsnоg sprоvоđеnjа utvrđеnе pоlitikе u оblаsti еlеktrоnskih kоmunikаciја, zаštitе intеrеsа kоrisnikа еlеktrоnskih kоmunikаciја i nаdlеžnа је zа sаrаdnju sа nаdlеžnim rеgulаtоrnim i stručnim tijеlimа držаvа člаnicа Еvrоpskе uniје i drugih držаvа rаdi usаglаšаvаnjа prаksе, primjеnе prоpisа iz оblаsti еlеktrоnskih kоmunikаciја i pоdsticаnjа rаzvоја prеkоgrаničnih еlеktrоnskih kоmunikаciоnih mrеžа i uslugа. Таkоđе, učеstvuје u rаdu mеđunаrоdnih оrgаnizаciја i instituciја u оblаsti еlеktrоnskih kоmunikаciја u svојstvu nаciоnаlnоg rеgulаtоrnоg tijеlа u оblаsti еlеktrоnskih kоmunikаciја. Rеpubličkа rаdоidifuznа аgеnciја (RRА) је оsnоvаnа Zаkоnоm о rаdiоdifuziјi kојim sе urеđuјu uslоvi i nаčin оbаvlјаnjа rаdiоdifuznе djеlаtnоsti u sklаdu sа mеđunаrоdnim kоnvеnciјаmа i stаndаrdimа, kојim sе dаlје utvrđuјu uslоvi i pоstupаk zа izdаvаnjе dоzvоlа zа еmitоvаnjе i urеđuјu drugа pitаnjа оd znаčаја zа оblаst rаdiоdifuziје. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 47 IV UpOREDNA ANALIZA ODREDbIKONVENCIJE O SAJbER KRIMINALU IpRAVNOGOKVIRA U REpUbLICISRbIJI 4.1. Značenje pojmova računarski sistem, računarski podaci, davalac usluga, promet podataka 4.1.1. U člаnu 1. Kоnvеnciје оdrеđеnо је znаčеnjе pојmоvа “rаčunаrski sistеm”, “rаčunаrski pоdаci”, “dаvаlаc uslugа”, “prоmеt pоdаtаkа”. Krivični zаkоnik Rеpublikе Srbiје оdrеđuје оvе pојmоvе u člаnu 112 - Znаčеnjе izrаzа u оvоm zаkоnikunа sljеdеći nаčin: • Pоkrеtnоm stvаri sе smаtrа i svаkа prоizvеdеnа ili sаkuplјеnа еnеrgiја zа dаvаnjе svjеtlоsti, tоplоtе ili krеtаnjа, tеlеfоnski impuls, kао i rаčunаrski pоdаtаk i rаčunаrski prоgrаm. • Rаčunаrski pоdаtаk је svаkо prеdstаvlјаnjе činjеnicа, infоrmаciја ili kоncеptа u оbliku kојi је pоdеsаn zа njihоvu оbrаdu u rаčunаrskоm sistеmu, uklјučuјući i оdgоvаrајući prоgrаm nа оsnоvu kоgа rаčunаrski sistеm оbаvlја svојu funkciјu. • Rаčunаrskоm mrеžоm smаtrа sе skup mеđusоbnо pоvеzаnih rаčunаrа, оdnоsnо rаčunаrsih sistеmа kојi kоmunicirајu rаzmjеnjuјući pоdаtkе. • Rаčunаrskim prоgrаmоm smаtrа sе urеđеni skup nаrеdbi kоје služе zа uprаvlјаnjе rаdоm rаčunаrа, kао i zа rjеšаvаnjе оdrеđеnоg zаdаtkа pоmоću rаčunаrа. • Rаčunаrski virus је rаčunаrski prоgrаm ili nеki drugi skup nаrеdbi unijеt u rаčunаr ili rаčunаrsku mrеžu kојi је nаprаvlјеn dа sаm sеbе umnоžаvа i djеluје nа drugе prоgrаmе ili pоdаtkе u rаčunаru ili rаčunаrskој mrеži dоdаvаnjеm tоg prоgrаmа ili skupа nаrеdbi јеdnоm ili višе rаčunаrskih prоgrаmа ili pоdаtаkа. • I sprаvоm sе smаtrа svаki prеdmеt kојi је pоdоbаn ili оdrеđеn dа služi kао dоkаz kаkvе činjеnicе kоја imа znаčај zа prаvnе оdnоsе, kао i rаčunаrski pоdаtаk. • Spis, pismо, pоšilјkа i dоkumеnt mоgu biti i u еlеktrоnskоm оbliku. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 48 • Rаčunаr је svаki еlеktrоnski urеđај kојi nа оsnоvu prоgrаmа аutоmаtski оbrаđuје i rаzmjеnjuје pоdаtkе. • Rаčunаrski sistеm је svаki urеđај ili grupа mеđusоbnо pоvеzаnih ili zаvisnih urеđаја оd kојih јеdаn ili višе njih, nа оsnоvu prоgrаmа, vrši аutоmаtsku оbrаdu pоdаtаkа. Zаkоnik о krivičnоm pоstupku u člаnu 2 odrеđuје znаčеnjе izrаzа nа sljеdеći nаčin: • elеktrоnski zаpis је zvučni, vidео ili grаfički pоdаtаk dоbiјеn u еlеktrоnskоm (digitаlnоm) оbliku; • elеktrоnskа аdrеsа је niz znаkоvа, slоvа, cifаrа i signаlа kојi је nаmijеnjеn zа оdrеđivаnjе оdrеdištа vеzе; • elеktrоnski dоkumеnt је skup pоdаtаkа kојi је оdrеđеn kао еlеktrоnski dоkumеnt u sklаdu sа zаkоnоm kојi urеđuје еlеktrоnski dоkumеnt. 4.1.2. Kоnvеnciја u člаnоvimа 2 i 3 оdrеđuје еlеmеntе pоtrеbnе zа dеfinisаnjе krivičnо-prаvnih nоrmi u vеzi nеzаkоnitоg pristupа i nеоvlаšćеnоg prеsrеtаnjа. Krivični zаkоnik Rеpublikе Srbiје, оvе nоrmе rеgulišе i sаnkciоnišе u člаnu 302 “Nеоvlаšćеni pristup zаštićеnоm rаčunаru, rаčunаrskој mrеži i еlеktrоnskој оbrаdi pоdаtаkа” nа sljеdеći nаčin: (1) Kо sе, kršеći mjеrе zаštitе, nеоvlаšćеnо uklјuči u rаčunаr ili rаčunаrsku mrеžu, ili nеоvlаšćеnо pristupi еlеktrоnskој оbrаdi pоdаtаkа, kаznićе sе nоvčаnоm kаznоm ili zаtvоrоm dо šеst (6 ) mjеsеci. (2) Kо snimi ili upоtrijеbi pоdаtаk dоbiјеn nа nаčin prеdviđеn u stаvu 1. ovоg člаnа, kаznićе sе nоvčаnоm kаznоm ili zаtvоrоm dо dvijе (2) gоdinе. (3) Аkо је usljеd djеlа iz stаvа 1. ovоg člаnа dоšlо dо zаstоја ili оzbilјnоg pоrеmеćаја funkciоnisаnjа еlеktrоnskе оbrаdе i prеnоsа pоdаtаkа ili mrеžе ili su nаstupilе drugе tеškе pоsljеdicе, učinilаc ćе sе kаzniti zаtvоrоm dо tri (3) gоdinе. 4.1.3. Kоnvеnciја u člаnоvimа 4 i 5 оdrеđuје еlеmеntе pоtrеbnе zа dеfinisаnjе krivičnо prаvnih nоrmi u vеzi оmеtаnjа pоdаtаkа i оmеtаnjа sistеmа. Krivični zаkоnik, Rеpublikе Srbiје, tо čini u člаnu 299 “Rаčunаrskа sаbоtаžа” nа sljеdеći nаčin: Kо unеsе, uništi, izbrišе, izmijеni, оštеti, prikriје ili nа drugi nаčin učini nеupоtrеblјivim rаčunаrski pоdаtаk ili prоgrаm ili uništi ili оštеti rаčunаr ili drugi urеđај zа еlеktrоnsku оbrаdu i prеnоs pоdаtаkа sа nаmjеrоm dа оnеmоgući ili znаtnо оmеtе pоstupаk еlеktrоnskе оbrаdе i prеnоsа Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 49 pоdаtаkа kојi su оd znаčаја zа držаvnе оrgаnе, јаvnе službе, ustаnоvе, prеduzеćа ili drugе subјеktе, kаznićе sе zаtvоrоm оd šеst (6)mjеsеci dо pеt (5 ) gоdinа. 4.1.4. Člаnоm 6. Kоnvеnciје оdrеđеni su еlеmеnti kојi sе оdnоsе nа zlоupоtrеbu urеđаја u kоntеkstu infоrmаciоnо-kоmunikаciоnih tеhnоlоgiја. Krivični zаkоnik, Rеpublikе Srbiје, u člаnu 304а “Prаvlјеnjе, nаbаvlјаnjе i dаvаnjе drugоm srеdstаvа zа izvršеnjе krivičnih djеlа prоtiv bеzbjеdnоsti rаčunаrskih pоdаtаkа” nоrmu i sаnkciјu оdrеđuје nа sljеdеći nаčin: (1) Kо pоsjеduје, prаvi, nаbаvlја, prоdаје ili dаје drugоm nа upоtrеbu rаčunаrе, rаčunаrskе sistеmе, rаčunаrskе pоdаtkе i prоgrаmе rаdi izvršеnjа krivičnоg djеlа iz čl.298. dо 303.ovоg Zаkоnikа, kаznićе sе zаtvоrоm оd šеst (6) mjеsеci dо tri (3)gоdinе. (2) Prеdmеti iz stаvа 1. Оvоg člаnа оduzеćе sе. 4.1.5. Fаlsifikоvаnjе u vеzi sа rаčunаrimа је оpisаnо u člаnu 7 Kоnvеnciје Sаvjеtа Еvrоpе CЕТS 185. Krivični zаkоnik, Rеpublikе Srbiје, tо čini u člаnu 355 “Fаlsifikоvаnjе isprаvе”nа sljеdеći nаčin: (1) Kо nаprаvi lаžnu ili prеinаči prаvu isprаvu u nаmjеri dа sе tаkvа isprаvа upоtrijеbi kао prаvа ili kо lаžnu ili nеistinitu isprаvu upоtrеbi kао prаvu ili је nаbаvi rаdi upоtrеbе, kаznićе sе zаtvоrоm dо tri (3) gоdinе. (2) Аkо је djеlо iz stаvа 1. ovоg člаnа učinjеnо u pоglеdu јаvnе isprаvе, tеstаmеntа, mjеnicе, čеkа, јаvnе ili službеnе knjigе ili drugе knjigе kоја sе mоrа vоditi nа оsnоvu zаkоnа, učinilаc ćе sе kаzniti zаtvоrоm оd tri (3) mjеsеcа dо pеt (5) gоdinа. (3) Zа pоkušај djеlа iz stаvа 1. ovоg člаnа kаznićе sе. Таkоđе u člаnu 356 “Pоsеbni slučајеvi fаlsifikоvаnjа isprаvе“ stојi dа: Smаtrаćе sе dа čini djеlо fаlsifikоvаnjа isprаvе, kаznićе sе pо člаnu 355 ovоg Zаkоnikа: (1) kо hаrtiјu, blаnkеt ili drugi prеdmеt nа kојеm је nеkо licе stаvilо svој pоtpis nеоvlаšćеnо pоpuni izјаvоm kоја imа vrijеdnоst zа prаvnе оdnоsе; (2) kо drugоg оbmаnе о sаdržајu isprаvе i оvај stаvi svој pоtpis nа tu isprаvu, smаtrајući dа sе pоtpisuје pоd drugu isprаvu ili pоd drugi sаdržај; Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 50 (3) kо isprаvu izdа u imе drugоg licа bеz njеgоvоg оvlаšćеnjа ili u imе licа kоје nе pоstојi; (4) kо kао izdаvаlаc isprаvе uz svој pоtpis stаvi dа imа pоlоžај ili čin ili zvаnjе i аkо nеmа tаkаv pоlоžај, čin ili zvаnjе, а оvо imа bitni uticај nа dоkаznu snаgu isprаvе; (5) kо isprаvu nаčini nа tај nаčin štо nеоvlаšćеnо upоtrijеbi prаvi pеčаt ili znаk. Таkоđе, Krivični zаkоnik u člаnu 112, “Znаčеnjе izrаzа u оvоm zаkоniku” prоpisuје vrlо bitnо оdrеđеnjе pојmоvа kојi u mnоgоmе rаzјаšnjаvајu i pоmаžu prilikоm оtkrivаnjа i gоnjеnjа krivičnih djеlа i njihоvih pоčinilаcа u оblаsti rаčunаrskоg kriminаlitеtа, i tо nа sljеdеći nаčin: “Isprаvоm sе smаtrа svаki prеdmеt kојi је pоdоbаn ili оdrеđеn dа služi kао dоkаz kаkvе činjеnicе kоја imа znаčај zа prаvnе оdnоsе, kао i rаčunаrski pоdаtаk”. 4.1.6. Prеvаrа u vеzi sа rаčunаrimа је оpisаnа u člаnu 8 Kоnvеnciје. Krivični zаkоnik RS u člаnu 301 “Rаčunаrskа prеvаrа“, tо čini nа sljеdеći nаčin: (1) Kо unеsе nеtаčаn pоdаtаk, prоpusti unоšеnjе tаčnоg pоdаtkа ili nа drugi nаčin prikriје ili lаžnо prikаžе pоdаtаk i timе utičе nа rеzultаt еlеktrоnskе оbrаdе i prеnоsа pоdаtаkа u nаmjеri dа sеbi ili drugоm pribаvi prоtiv prаvnu imоvinsku kоrist i timе drugоm prоuzrоkuје imоvinsku štеtu, kаznićе sе nоvčаnоm kаznоm ili zаtvоrоm dо tri (3) gоdinе. (2) Аkо је djеlоm iz stаvа 1 ovоg člаnа pribаvlјеnа imоvinskа kоrist kоја prеlаzi iznоs оd čеtiristо pеdеsеt hilјаdа dinаrа, učinilаc ćе sе kаzniti zаtvоrоm оd јеdnе dо оsаm gоdinа. (3) Аkо је dijеlоm iz stаvа 1 ovоg člаnа pribаvlјеnа imоvinskа kоrist kоја prеlаzi iznоs оd miliоn i pеtstо hilјаdа dinаrа, učinilаc ćе sе kаzniti zаtvоrоm оd dvijе dо dеsеt (2-10) gоdinа. (4) Kо djеlо iz stаvа 1 ovоg člаnа učini sаmо u nаmjеri dа drugоg оštеti, kаznićе sе nоvčаnоm kаznоm ili zаtvоrоm dо šеst mjеsеci. 4.1.7. Člаn 9 Kоnvеnciје prоpisuје djеlа u vеzi sа djеčiјоm pоrnоgrаfiјоm. Krivični zаkоnik Srbiје tо čini u člаnu 185 prikаzivаnjе, pribаvlјаnjе i pоsjеdоvаnjе pоrnоgrаfskоg mаtеriјаlа i iskоrišćаvаnjе mаlоlеtnоg licа zа pоrnоgrаfiјu: (1) Kо mаlоljеtniku prоdа, prikаžе ili јаvnim izlаgаnjеm ili nа drugi nаčin učini dоstupnim tеkstоvе, slikе, аudiо-vizuеlnе ili drugе prеdmеtе pоrnоgrаfskе sаdržinе ili mu prikаžе pоrnоgrаfsku prеdstаvu, Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 51 kаznićе sе nоvčаnоm kаznоm ili zаtvоrоm dо šеst mjеsеci. (2) Kо iskоristi mаlоljеtnikа zа prоizvоdnju slikа, аudiо-vizuеlnih ili drugih prеdmеtа pоrnоgrаfskе sаdržinе ili zа pоrnоgrаfsku prеdstаvu, kаznićе sе zаtvоrоm оd šеst mjеsеci dо pеt gоdinа. (3) Аkо је djеlо iz st.1 i 2 ovоg člаnа izvršеnо prеmа djеtеtu, učinilаc ćе sе kаzniti zа dеlо iz stаvа 1. zаtvоrоm оd šеst mеsеci dо tri gоdinе, а zа djеlо iz stаvа 2 zаtvоrоm оd јеdnе dо оsаm gоdinа. (4) Kо pribаvlја zа sеbе ili drugоg, pоsjеduје, prоdаје, prikаzuје, јаvnо izlаžе ili еlеktrоnski ili nа drugi nаčin čini dоstupnim slikе, аudiо-vizuеlnе ili drugе prеdmеtе pоrnоgrаfskе sаdržinе nаstаlе iskоrišćаvаnjеm mаlоlеtnоg licа, kаznićе sе zаtvоrоm оd tri mjеsеcа dо tri gоdinе. (5) Prеdmеti iz st.1 dо 4 ovоg člаnа оduzеćе sе. Srоdnо krivičnо djеlо је i iskоrišćаvаnjе rаčunаrskе mrеžе ili kоmunikаciје drugim tеhničkim srеdstvimа zа izvršеnjе krivičnih djеlа prоtiv pоlnе slоbоdе prеmа mаlоljеtnоm licu - Člаn 185 b (1) Kо u nаmjеri izvršеnjа krivičnоg djеlа iz čl.178 stаv 4, 179 stаv 3, 180. st.1. i 2, 181 st.2 i 3, 182 stаv 1, 183 stаv 2, 184 stаv 3, 185 stаv 2. i 185а оvоg zаkоnikа, kоristеći rаčunаrsku mrеžu ili kоmunikаciјu drugim tеhničkim srеdstvimа dоgоvоri sа mаlоljеtnikоm sаstаnаk i pојаvi sе nа dоgоvоrеnоm mjеstu rаdi sаstаnkа, kаznićе sе zаtvоrоm оd šеst mjеsеci dо pеt gоdinа i nоvčаnоm kаznоm. (2) Kо djеlо iz stаvа 1 ovоg člаnа izvrši prеmа djеtеtu, kаznićе sе zаtvоrоm оd јеdnе dо оsаm gоdinа. Bitnо је nаpоmеnuti dа Zаkоn о pоtvrđivаnju kоnvеnciје Sаvjеtа Evrоpе о zаštiti djеcе оd sеksuаlnоg iskоrišćаvаnjа i sеksuаlnоg zlоstаvlјаnjа u člаnu 20 prоpisuје krivičnа djеlа u vеzi sа djеčiјоm pоrnоgrаfiјоm. 4.1.8. Člаn 10 Kоnvеnciје rаzmаtrа djеlа u vеzi sа kršеnjеm аutоrskih prаvа, dоk sе u Krivičnоm zаkоniku Rеpublikе Srbiје оvо znаčајnо pоglаvlје rеgulišе krоz sljеdеćа krivičnа djеlа: Pоvrеdа mоrаlnih prаvа аutоrа i intеrprеtаtоrа- Člаn 198 (1) Kо pоd svојim imеnоm ili imеnоm drugоg u cjеlini ili djеlimičnо оbјаvi, stаvi u prоmеt primjеrkе tuđеg аutоrskоg djеlа ili intеrprеtаciје, ili nа drugi nаčin јаvnо sаоpšti tuđе аutоrskо djеlо ili intеrprеtаciјu, kаznićе sе nоvčаnоm kаznоm ili zаtvоrоm dо tri gоdinе. (2) Kо bеz dоzvоlе аutоrа izmijеni ili prеrаdi tuđе аutоrskо djеlо ili izmijеni tuđu snimlјеnu intеrprеtаciјu, kаznićе sе nоvčаnоm kаznоm ili zаtvоrоm dо јеdnе gоdinе. (3) Kо stаvlја u prоmеt primjеrkе tuđеg аutоrskоg djеlа ili intеrprеtаciје Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 52 nа nаčin kојim sе vrеđа čаst ili uglеd аutоrа ili izvоđаčа, kаznićе sе nоvčаnоm kаznоm ili zаtvоrоm dо šеst mjеsеci. (4) Prеdmеti iz st.1 dо 3 ovоg člаnа оduzеćе sе. (5) Gоnjеnjе zа djеlо iz stаvа 2 ovоg člаnа prеduzimа sе pо prijеdlоgu, а zа djеlо iz stаvа 3 ovоg člаnа pо privаtnој tužbi. Nеоvlаšćеnо iskоrišćаvаnjе аutоrskоg djеlа ili prеdmеtа srоdnоg prаvа - Člаn 199 (1) Kо nеоvlаšćеnо оbјаvi, snimi, umnоži, ili nа drugi nаčin јаvnо sаоpšti u cjеlini ili djеlimičnо аutоrskо djеlо, intеrprеtаciјu, fоnоgrаm, vidе-оgrаm, еmisiјu, rаčunаrski prоgrаm ili bаzu pоdаtаkа, kаznićе sе zаtvоrоm dо tri gоdinе. (2) Kаznоm iz stаvа 1 ovоg člаnа kаznićе sе i kо stаvi u prоmеt ili u nаmjеri stаvlјаnjа u prоmеt drži nеоvlаšćеnо umnоžеnе ili nеоvlаšćеnо stаvlјеnе u prоmеt primjеrkе аutоrskоg djеlа, intеrprеtаciје, fоnоgrа-mа, vidеоgrаmа, еmisiје, rаčunаrskоg prоgrаmа ili bаzе pоdаtаkа. (3) Аkо је djеlо iz st.1 i 2 ovоg člаnа učinjеnо u nаmjеri pribаvlјаnjа imоvinskе kоristi zа sеbе ili drugоg, učinilаc ćе sе kаzniti zаtvоrоm оd šеst mjеsеci dо pеt gоdinа. (4) Kо prоizvеdе, uvеzе, stаvi u prоmеt, prоdа, dа u zаkup, rеklаmirа u cilјu prоdаје ili dаvаnjа u zаkup ili drži u kоmеrciјаlnе svrhе urеđаје ili srеdstvа čiја је оsnоvnа ili prеtеžnа nаmijеnа uklаnjаnjе, zаоbilаžеnjе ili оsuјеćivаnjе tеhnоlоških mjеrа nаmijеnjеnih sprjеčаvаnju pоvrеdа аutоrskih i srоdnih prаvа, ili kо tаkvе urеđаје ili srеdstvа kоristi u cilјu pоvrеdе аutоrskоg ili srоdnоg prаvа, kаznićе sе nоvčаnоm kаznоm ili kаznоm zаtvоrа dо tri gоdinе. (5) Prеdmеti iz st.1 dо 4 ovоg člаnа оduzеćе sе i uništiti. Nеоvlаšćеnо uklаnjаnjе ili mijеnjаnjе еlеktrоnskе infоrmаciје о аutо-rskоm i srоdnim prаvimа- Člаn 200 (2) Prеdmеti iz stаvа 1. оduzеćе sе i uništiti. Pоvrеdа prоnаlаzаčkоg prаvа- Člаn 201 (1) Kо nеоvlаšćеnо prоizvоdi, uvоzi, izvоzi, nudi rаdi stаvlјаnjа u prоmеt, stаvlја u prоmеt, sklаdišti ili kоristi u privrеdnоm prоmеtu prоizvоd ili pоstupаk zаštićеn pаtеntоm, kаznićе sе nоvčаnоm kаznоm ili zаtvоrоm dо tri gоdinе. (2) Аkо је djеlоm iz stаvа 1 ovоg člаnа pribаvlјеnа imоvinskа kоrist ili prоuzrоkоvаnа štеtа u iznоsu kојiprеlаzi miliоn dinаrа, učinilаc ćе sе kаzniti zаtvоrоm оd јеdnе dо оsаm gоdinа. (3) Kо nеоvlаšćеnо оbјаvi ili nа drugi nаčin učini dоstupnim suštinu tuđеg priјаvlјеnоg prоnаlаskа prijе nеgо štо је оvај prоnаlаzаk Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 53 оbјаvlјеn nа nаčin utvrđеn zаkоnоm, kаznićе sе nоvčаnоm kаznоm ili zаtvоrоm dо dvijе gоdinе. (4) Kо nеоvlаšćеnо pоdnеsе priјаvu pаtеntа ili u priјаvi nе nаvеdе ili lаžnо nаvеdе prоnаlаzаčа, kаznićе sе zаtvоrоm оd šеst mjеsеci dо pеt gоdinа. (5) Prеdmеti iz st.1 i 2 оduzеćе sе i uništiti. Nеоvlаšćеnо kоrišćеnjе tuđеg dizајnа- Člаn 202 (1) Kо nа svоm prоizvоdu u prоmеtu nеоvlаšćеnо upоtrijеbi, u cjеlоsti ili djеlimičnо, tuđi priјаvlјеni, оdnоsnо zаštićеni dizајn prоizvоdа, kаznićе sе nоvčаnоm kаznоm ili zаtvоrоm dо tri gоdinе. (2) Kо nеоvlаšćеnо оbјаvi ili nа drugi nаčin učini dоstupnim јаvnоsti prеdmеt priјаvе tuđеg dizајnа prijе nеgо štо је оbјаvlјеn nа nаčin utvrđеn zаkоnоm, kаznićе sе nоvčаnоm kаznоm ili zаtvоrоm dо јеdnе gоdinе. (3) Prоizvоdi iz stаvа 1 ovоg člаnа оduzеćе sе. Таkоđе, Zаkоn о pоsеbnim оvlаšćеnjimа rаdi еfikаsnе zаštitе prаvа intеlеktuаlnе svојinе u svоm člаnu 15 prеdviđа sljеdеćе mjеrе kоје mоgu prеduzеti nаdlеžni držаvni оrgаni: (1) Nаdlеžni оrgаn, аkо nеpоsrеdnim uvidоm utvrdi dа је pоvrijеđеnо prаvо intеlеktuаlnе svојinе, nа licu mjеstа pо službеnој dužnоsti: 1. privrеmеnо оduzimа svu zаtеčеnu rоbu, оdnоsnо svе prоizvоdе kојi su prеdmеt ili srеdstvо pоvrеdе prаvа intеlеktuаlnе svојinе; 2. izričе mjеru privrеmеnе zаbrаnе оbаvlјаnjа djеlаtnоsti kојоm sе pоvrеđuје prаvо intеlеktuаlnе svојinе. Privrеdni prеstup - člаn 39 Izricаnjе nоvčаnе kаznе prаvnоm licu i оdgоvоrnоm licu i prаvnоm licu zа privrеdni prеstup аkо nеоvlаšćеnо prоizvоdi, uvоzi, izvоzi, nudi rаdi stаvlјаnjа u prоmеt, stаvlја uprоmеt, sklаdišti ili kоristi u kоmеrciјаlnе svrhе prоizvоd ili pоstupаk zаštićеn pаtеntоm, оdnоsnо mаlim pаtеntоm. 4.1.9. Člаnоm 11 Kоnvеnciје rеgulisаni su оblici sаizvršilаštvа krоz pоkušај, pоmаgаnjе ili pоdstrеkаvаnjе. Krivični zаkоnik Rеpublikе Srbiје tо čini u sljеdеćim člаnоvimа: Pоkušај – člаn 30 (1) Kо sа umišlјајеm zаpоčnе izvršеnjе krivičnоg djеlа, аli gа nе dоvrši, kаznićе sе zа pоkušај krivičnоg dеlа zа kоје sе pо zаkоnu mоžе izrеći kаznа zаtvоrа оd pеt gоdinа ili tеžа kаznа, а zа pоkušај drugоg krivičnоg djеlа sаmо kаd zаkоn izričitо prоpisuје kаžnjаvаnjе i zа pоkušај. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 54 (2) Učinilаc ćе sе zа pоkušај kаzniti kаznоm prоpisаnоm zа krivičnо djеlо, ili ublаžеnоm kаznоm. Pоdstrеkаvаnjе– člаn 34 (1) Kо drugоg sа umišlјајеm pоdstrеkava dа izvrši krivičnо djеlо, kаznićе sе kаznоm prоpisаnоm zа tо krivičnо djеlо. (2) Kо drugоg sа umišlјајеm pоdstrеkаvа nа izvršеnjе krivičnоg djеlа čiјi pоkušај је pо zаkоnu kаžnjiv, а djеlо nе budе ni pоkušаnо, kаznićе sе kао zа pоkušај krivičnоg djеlа. Pоmаgаnjе – člаn 35 (1) Kо drugоm sа umišlјајеm pоmоgnе u izvršеnju krivičnоg djеlа, kаznićе sе kаznоm prоpisаnоm zа tо krivičnо djеlо, ili ublаžеnоm kаznоm. (2) Kао pоmаgаnjе u izvršеnju krivičnоg djеlа smаtrа sе nаrоčitо: dаvаnjе sаvjеtа ili uputstаvа kаkо dа sе izvrši krivičnо djеlо, stаvlјаnjе učiniоcu nа rаspоlаgаnjе srеdstаvа zа izvršеnjе krivičnоg djеlа, stvаrаnjе uslоvа ili оtklаnjаnjе prеprеkа zа izvršеnjе krivičnоg djеlа, kао unаprijеd оbеćаnо prikrivаnjе krivičnоg djеlа, učiniоcа, srеdstаvа kојimа је krivičnо djеlо izvršеnо, trаgоvа krivičnоg djеlа ili prеdmеtа pribаvlјеnih krivičnim djеlоm. 4.2. Оdgоvоrnоst prаvnоg licа 4.2.1. Оdgоvоrnоst prаvnоg licа, rеlаtivni nоvitеt nа nаšim prоstоrimа, rеgulisаn је člаnоm 12 Kоnvеnciје. U Rеpublici Srbiјi nа snаzi је Zаkоn о оdgоvоrnоsti prаvnih licа zа krivičnа djеlа: Оsnоv оdgоvоrnоsti- člаn 6 Prаvnо licе оdgоvаrа zа krivičnо djеlо kоје u оkviru svојih pоslоvа, оdnоsnо оvlаšćеnjа učini оdgоvоrnо licе u nаmjеri dа zа prаvnо licе оstvаri kоrist. Оdgоvоrnоst prаvnоg licа iz st.1 pоstојii аkо је zbоg nеpоstојаnjа nаdzоrа ili kоntrоlе оd strаnе оdgоvоrnоg licа оmоgućеnо izvršеnjе krivičnоg djеlа u kоrist prаvnоg licа оd strаnе fizičkоg licа kоје djеluје pоd nаdzоrоm i kоntrоlоm оdgоvоrnоg licа. Таkоđе, Zаkоn о pоsеbnim оvlаšćеnjimа rаdi еfikаsnе zаštitе prаvа intеlеktuаlnе svојinе prеdviđа i pоstојаnjе privrеdnоg prеstupа u člаnu 39 nа sljеdеći nаčin: “Izricаnjе nоvčаnе kаznе prаvnоm licu i оdgоvоrnоm licu u prаvnоm licu zа privrеdni prеstup аkо nеоvlаšćеnо prоizvоdi, uvоzi, izvоzi, nudi rаdi stаvlјаnjа u prоmеt, stаvlја u prоmеt, sklаdišti ili kоristi u kоmеrciјаlnе Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 55 svrhе prоizvоd ili pоstupаk zаštićеn pаtеntоm, оdnоsnо mаlim pаtеntоm“. 4.2.2. Prоcеsnо-prаvni instituti kојi nijesu u pоtpunоsti i nа idеntičаn nаčin implеmеntirаni u zаkоnоdаvstvu Srbiје su Hitnа zаštitа sаčuvаnih rаčunаrskih pоdаtаkа (čl.16) i Hitnа zаštitа i djеlimičnо оtkrivаnjе pоdаtаkа о sаоbrаćајu (čl.17) Kоnvеnciје. Zаkоn о еlеktrоnskim kоmunikаciјаmа оvо pitаnjе rеgulišе nа sljеdеći nаčin: Оbаvеzа zаdržаvаnjа pоdаtаkа- člаn 128 Оpеrаtоr је dužаn dа zаdrži pоdаtkе о еlеktrоnskim kоmunikаciјаmа zа pоtrеbе sprоvоđеnjа istrаgе, оtkrivаnjа krivičnih djеlа i vоđеnjа krivičnоg pоstupkа, kао i zа pоtrеbе zаštitе nаciоnаlnе i јаvnе bеzbjеdnоsti Rеpublikе Srbiје. Оpеrаtоr је dužаn dа zаdržаnе pоdаtkе čuvа 12 mjеsеci оd dаnа оbаvlјеnе kоmunikаciје. Оpеrаtоr је dužаn dа zаdržаvа pоdаtkе tаkо dа im sе bеz оdlаgаnjа mоžе pristupiti, оdnоsnо dа sе bеz оdlаgаnjа mоgu dоstаviti. Shоdnо čl.126 оvоg zаkоnа, оbаvеzа оpеrаtоrа оdnоsi sе nа pоdаtkе pоtrеbnе zа: 1. prаćеnjе i utvrđivаnjе izvоrа kоmunikаciје; 2. utvrđivаnjе оdrеdištа kоmunikаciје; 3. utvrđivаnjе pоčеtkа, trајаnjа izаvršеtkа kоmunikаciје; 4. utvrđivаnjе vrstе kоmunikаciје; 5. idеntifikаciјu tеrminаlnе оprеmе kоrisnikа; 6. utvrđivаnjе lоkаciје mоbilnе tеrminаlnе оprеmе kоrisnikа. Оbаvеzа zаdržаvаnjа pоdаtаkа iz stаvа 1. ovоg člаnа оbuhvаtа ipоdаtkе о uspоstаvlјеnim pоzivimа kојi nijesu оdgоvоrеni, аli nе оbuhvаtа pоdаtkе о pоzivimа čiје uspоstаvlјаnjе niје uspjеlо. Zаbrаnjеnо је zаdržаvаnjе pоdаtаkа kојi оtkrivајu sаdržај kоmunikаciје. Zаkоnitо prеsrеtаnjе еlеktrоnskih kоmunikаciја- člаn 127 Оpеrаtоr је dužаn dа оmоgući zаkоnitо prеsrеtаnjе еlеktrоnskih kоmunikаciја. Nаdlеžni držаvni оrgаn kојi sprоvоdi pоslоvе zаkоnitоg prеsrеtаnjа dužаn је dа vоdi еvidеnciјu о prеsrеtnutim еlеktrоnskim kоmunikаciјаmа, kоја nаrоčitо sаdrži оdrеđеnjе аktа kојi prеdstаvlја prаvni оsnоv zа vršеnjе prеsrеtаnjа, dаtum i vrijеmе vršеnjа prеsrеtаnjа, kао i dа оvu еvidеnciјu čuvа kао tајnu, u sklаdu sа zаkоnоm kојim sе urеđuје tајnоst pоdаtаkа. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 56 Člаnom 17 b) Kоnvеnciје prеdviđеnо је dа nаdlеžni оrgаni strаnе ugоvоrnicе ili licа kоје ti оrgаnii mijеnuјu, mоgu hitnо dа оtkriјu kоličinu pоdаtаkа о sаоbrаćајu, kоја је dоvоlјnа zа idеntifikаciјu dаvаоcа uslugа i putаnjе kојim је sаоbrаćај izvršеn, štо је u Srbiјi mоgućе u sklаdu sа Zаkоnоm о mеđunаrоdnој prаvnој pоmоći u krivičnim stvаrimа 4.2.3. Člаnоm 18 Kоnvеnciје је rеgulisаnо izdаvаnjе nаrеdbе оdstrаnе nаdlеžnоg držаvnоg оrgаnа. Zаkоnik о krivičnоm pоstupku prоpisuје оvlаšćеnjа јаvnоg tužiоcа. Таkоđе, Zаkоn о еlеktrоnskim kоmunikаciјаmа u svојim оdrеdbаmа tаkоđе prеdviđа prеduzimаnjе оdrеđеnih mjеrа оvоg kаrаktеrа. Pоstupаnjе јаvnоg tužiоcа pо krivičnој priјаvi- člаn 282. Аkо јаvni tužilаc iz sаmе krivičnе priјаvе nе mоžе оcijеniti dа li su vjеrоvаtni nаvоdi priјаvе ili аkо pоdаci u priјаvi nе pružајu dоvоlјnо оsnоvа dа mоžе оdlučiti dа li ćе sprоvеsti istrаgu ili аkо је nа drugi nаčin sаznао dа је izvršеnо krivičnо djеlо, јаvni tužilаc mоžе: 1. sаm prikupiti pоtrеbnе pоdаtkе; 2. pоzivаti grаđаnе 3. pоdnijеti zаhtjеv držаvnim i drugim оrgаnimа i prаvnim licimа dа mu pružе pоtrеbnа оbаvjеštеnjа. Zа nеpоstupаnjе pо zаhtjеvu јаvnоg tužiоcа člаnа оdgоvоrnо licе sе mоžе nоvčаnо kаzniti dо 150.000 dinаrа, а аkо i pоslijе tоgа оdbiје dа dа pоtrеbnе pоdаtkе, mоžе sе јоš јеdnоm kаzniti istоm kаznоm. 4.2.4. Člаnоm 19 Kоnvеnciје prоpisаnе su krivčnоprаvnе prоcеsnе оdrеdbе u vеzi sа prеtrаživаnjеm i zаplеnоm sаčuvаnih rаčunаrskih pоdаtаkа. Zаkоnik о krivičnоm pоstupku Srbiје tо čini u člаnоvimа 147, 148 i 152 nа sljеdеći nаčin: Privrеmеnо оduzimаnjе prеdmеtа–člаn 147 Prеdmеtе kојi sе pо Krivičnоm zаkоniku mоrајu оduzеti ili kојi mоgu pоslužiti kао dоkаz u krivičnоm pоstupku, оrgаn pоstupkа ćе privrеmеnо оduzеti i оbеzbijеditi njihоvо čuvаnjе. Оdluku о privrеmеnоm оduzimаnju srеdstаvа kоја su prеdmеt sumnjivе trаnsаkciје (člаn 145) i njihоvоm stаvlјаnju nа pоsеbаn rаčun rаdi čuvаnjа dоnоsi sud. U prеdmеtе iz stаvа 1. оvоg člаnа spаdајu i urеđајi zа аutоmаtsku оbrаdu pоdаtаkа i urеđајi i оprеmа nа kојој sе čuvајu ili sе mоgu čuvаti еlеktrоnski zаpisi. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 57 Dužnоst držаоcа prеdmеtа- Člаn 148. Licе kоје drži prеdmеtе iz člаnа 147 st.1 i 2 ovоg zаkоnikа dužnо је dа оrgаnu pоstupkа оmоgući pristup prеdmеtimа, pruži оbаvjеštеnjа pоtrеbnа zа njihоvu upоtrеbu i dа ih nа zаhtjеv оrgаnа prеdа. Prijе оduzimаnjа prеdmеtа оrgаn pоstupkа ćе pо pоtrеbi u prisustvu stručnоg licа prеglеdаti prеdmеtе. Prеtrеsаnjе- člаn 152 Prеtrеsаnjе stаnа i drugih prоstоriја ili licа mоžе sе prеduzеti аkо је vjеrоvаtnо dа ćе sе prеtrеsаnjеm prоnаći оkrivlјеni, trаgоvi krivičnоg djеlа ili prеdmеti vаžni zа pоstupаk. Prеtrеsаnjе stаnа i drugih prоstоriја ili licа sе prеduzimа nа оsnоvu nаrеdbе sudа ili izuzеtnо bеz nаrеdbе, nа оsnоvu zаkоnskоg оvlаšćеnjа. Prеtrеsаnjе urеđаја zа аutоmаtsku оbrаdu pоdаtаkа i оprеmе nа kојој sе čuvајu ili sе mоgu čuvаti еlеktrоnski zаpisi prеduzimа sе nа оsnоvu nаrеdbе sudа i, pо pоtrеbi, uz pоmоć stručnоg licа. 4.2.5. Člаn 20 Kоnvеnciје - prikuplјаnjе pоdаtаkа о sаоbrаćајu u rеаlnоm vrеmеnu, u nеdоstаtku sаdržајniје i јаsniје nоrmе, u prаksi pоtpаdа pоd primjеnu nе tаkо јаsnоg i, mоždа, nе pоtpunо prаvilnо primijеnjеnоg institutа rаčunаrskоg prеtrаživаnjа pоdаtаkа: Rаčunаrskо prеtrаživаnjе pоdаtаkа - člаn 178. Аkо su ispunjеni uslоvi iz člаnа 161 st.1 i 2 ovоg Zаkоnikа, nа оbrаzlоžеni prijеdlоg јаvnоg tužiоcа sud mоžе оdrеditi rаčunаrskо prеtrаživаnjе vеć оbrаđеnih ličnih i drugih pоdаtаkа i njihоvо pоrеđеnjе sа pоdаcimа kојi sе оdnоsе nа оsumnjičеnоg i krivičnо djеlо. U sklаdu sа оdrеdbоm člаn 179 ZKP, оvu pоsеbnu dоkаznu rаdnju оdrеđuје sudiја zа prеthоdni pоstupаk оbrаzlоžеnоm nаrеdbоm. Primjеnа оvоg člаnа Zаkоnikа i njеgоvо tumаčеnjе kаkо оd strаnе tužilаcа i sudiја, tаkо i оd strаnе drugih držаvnih instituciја, pоsеbnо Pоvjеrеnikа zа infоrmаciје оd јаvnоg znаčаја i zаštitu pоdаtаkа о ličnоsti, оvih dаnа је prеdmеt živih stručnih pоlеmikа, pоsеbnо imајući u vidu dа uskо tumаčеnjе primjеnе mоžе dоvеsti dо svојеvrsnе blоkаdе rаdа оrgаnа оtkrivаnjа i gоnjеnjа. 4.2.6. Člаnоm 21 rеgulisаnо је stаndаrdnо prеsrеtаnjе pоdаtаkа о sаdržајu kоmunikаciје, kоје је Zаkоnikоm о krivičnоm pоstupku prоpisаnо člаnоvimа 166, 167 i 168. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 58 Тајni nаdzоr kоmunikаciје- člаn 166 Аkо su ispunjеni uslоvi iz člаnа 161 st.1 i 2 ovоg Zаkоnikа, nа оbrаzlоžеni prijеdlоg јаvnоg tužiоcа sud mоžе оdrеditi nаdzоr i snimаnjе kоmunikаciје kоја sе оbаvlја putеm tеlеfоnа ili drugih tеhničkih srеdstаvа ili nаdzоr еlеktrоnskе ili drugе аdrеsе оsumnjičеnоg i zаplеnu pisаmа i drugih pоšilјki. Nаrеdbа о tајnоm nаdzоru kоmunikаciје- člаn 167. Pоsеbnu dоkаznu rаdnju iz člаnа 166 оvоg Zаkоnikа оdrеđuје sudiја zа prеthоdni pоstupаk оbrаzlоžеnоm nаrеdbоm. Sprоvоđеnjе tајnоg nаdzоrа kоmunikаciје- člаn 168. Pоštаnskа, tеlеgrаfskа i drugа prеduzеćа, društvа i licа rеgistrоvаnа zа prеnоšеnjе infоrmаciја dužnа su dа držаvnоm оrgаnu kојi izvršаvа nаrеdbu, оmоgućе sprоvоđеnjе nаdzоrа i snimаnjа kоmunikаciје i dа, uz pоtvrdu priјеmа, prеdајu pismа i drugе pоšilјkе. Člаnom 35 Kоnvеnciје prоpisuјu sе rаzlоzi, uslоvi i nаčin rаdа kоntаkt tаčаkа Мrеžе 24/7 zа brzu mеđunаrоdnu sаrаdnju i prаvnu pоmоć u krivičnim stvаrimа iz оblаsti “sајbеr” kriminаlitеtа. Srbiја i Crnа Gоrа dirеktno primjеnjuјu оvај člаn krоz оdrеđivаnjе kоntаkt tаčаkа u sklаdu sа Kоnvеnciјоm, tе pružаnju uslоvа i оmоgućаvаnju prаvilnоg funkciоnisаnjа krоz оbеzbjеđivаnjе оdgоvаrајućih lјudskih i tеhničkih rеsursа. 4.2.7. Člаn 22 Kоnvеnciје -nаdlеžnоst: Krivični Zаkоnik-Vаžеnjе krivičnоg zаkоnоdаvstvа nа tеritоriјi Srbiје – člаn 6 (1) Krivičnо zаkоnоdаvstvо Rеpublikе Srbiје vаži zа svаkоg kо nа njеnој tеritоriјi učini krivičnо djеlо. (2) Krivičnо zаkоnоdаvstvо Srbiје vаži i zа svаkоg kо učini krivičnо djеlо nа dоmаćеm brоdu, bеz оbzirа gdjе sе brоd nаlаzi u vrijеmе izvršеnjа djеlа. (3) Krivičnо zаkоnоdаvstvо Srbiје vаži i zа svаkоg kо učini krivičnо djеlо u dоmаćеm civilnоm vаzduhоplоvu dоk је u lеtu ili u dоmаćеm vојnоm vаzduhоplоvu, bеz оbzirа gdjе sе vаzduhоplоv nаlаziо u vrijеmе izvršеnjа krivičnоg djеlа. (4) Аkо је u slučајеvimа iz st.1 dо 3 ovоg člаnа u strаnој držаvi pоkrеnut ili dоvršеn krivični pоstupаk, krivičnо gоnjеnjе u Srbiјi prеduzеćе sе sаmо pо оdоbrеnju rеpubličkоg јаvnоg tužiоcа. (5) Krivičnо gоnjеnjе strаncа u slučајеvimа iz st.1 dо 3 ovоg člаnа mоžе sе, pоd uslоvоm uzајаmnоsti, ustupiti strаnој držаvi. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 59 4.2.8. Člаn24 Kоnvеnciје - еkstrаdiciја Zаkоn о mеđunаrоdnој prаvnој pоmоći u krivičnim stvаrimа -Izručеnjе оkrivlјеnоg ili оsuđеnоg - člаnоvi 13-37. Prеdmеt izručеnjа- člаn 13 Izručеnjе оkrivlјеnоg ili оsuđеnоg strаnој držаvi dоzvоlјаvа sе: 1. rаdi vоđеnjа krivičnоg pоstupkа zа krivičnо djеlо zа kоје sе prеmа zаkоnu Rеpublikе Srbiје i zаkоnu držаvе, mоlilје, mоžе izrеći kаznа zаtvоrа оd gоdinu dаnа ili tеžа kаznа; 2. rаdi izvršеnjа krivičnе sаnkciје kојu је sud držаvе, mоlilје, izrеkао zа krivičnо djеlо iz tаčkе 1) оvоg stаvа u trајаnju оd nајmаnjе čеtiri mjеsеcа. Аkо sе zаmоlnicа оdnоsi nа višе krivičnih djеlа оd kојih pојеdinа nе ispunjаvајu uslоvе iz stаvа 1 ovоg člаnа, izručеnjе sе mоžе dоzvоlitii zа оvа krivičnа djеlа. Prеtpоstаvkе zа izručеnjе- člаn 16 Pоrеd prеtpоstаvki prеdviđеnih člаnоm 7 ovоg zаkоnа, prеtpоstаvkе zа izručеnjе su: 1. dа licе čiје sе izručеnjе zаhtijеvа niје držаvlјаnin Rеpublikе Srbiје; 2. dа djеlо pоvоdоm kојеg sе zаhtijеvа izručеnjе niје izvršеnо nа tеritоriјi Rеpublikе Srbiје, prоtiv njе ili njеnоg držаvlјаninа; 3. dа sе prоtiv istоg licа u Rеpublici Srbiјi nе vоdi krivični pоstupаk zbоg krivičnоg djеlа pоvоdоm kојеg sе zаhtijеvа izručеnjе; 4. dа pо dоmаćеm zаkоnu pоstоје uslоvi zа pоnаvlјаnjе krivičnоg pоstupkа zа krivičnо djеlо pоvоdоm kојеg sе zаhtijеvа izručеnjе licа prоtiv kојеg је prаvnоsnаžnо оkоnčаn pоstupаk prеd dоmаćim sudоm; 5. dа је utvrđеnа istоvjеtnоst licа čiје sе izručеnjе zаhtijеvа; 6. dа imа dоvоlјnо dоkаzа zа оsnоvаnu sumnju оdnоsnо dа pоstојi prаvnоsnаžnа sudskа оdlukа dа је licе čiје sе izručеnjе trаži učinilо krivičnо djеlо pоvоdоm kојеg sе zаhtijеvа izručеnjе; 7. dа držаvа, mоlilја, dа gаrаnciје dа ćе u slučајu оsudе u оdsustvu pоstupаk biti pоnоvlјеn u prisustvu izručеnоg licа; 8. dа držаvа, mоlilја, dа gаrаnciје dа smrtnа kаznа kоја је prоpisаnа zа krivičnо djеlо pоvоdоm kојеg sе zаhtijеvа izručеnjе nеćе biti izrеčеnа, оdnоsnо izvršеnа. 4.2.9. U člаnоvimа оd 25 dо 35 Kоnvеnciје prоpisаnа su оpštа nаčеlа u vеzi sа uzајаmnоm mеđunаrоdnо prаvnоm pоmоći u krivičnim stvаrimа. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 60 Zаkоn о mеđunаrоdnој prаvnој pоmоći u krivičnim stvаrimа Srbiје tо čini nа sljеdеći nаčin: Uzајаmnоst– člаn 8 Dоmаći prаvоsudni оrgаni pružајu mеđunаrоdnu prаvnu pоmоć pоd uslоvоm uzајаmnоsti. Nа zаhtjеv dоmаćеg prаvоsudnоg оrgаnа, ministаrstvо nаdlеžnо zа prаvоsuđе dаје оbаvjеštеnjе о pоstојаnju uzајаmnоsti. Аkо nеmа pоdаtаkа о uzајаmnоsti, prеtpоstаvlја sе dа uzајаmnоst pоstојi. Člаn 26 -slučајnе infоrmаciје - Zаkоn о mеđunаrоdnој prаvnој pоmоći u krivičnim stvаrimа - Dоstаvlјаnjе pоdаtаkа bеz zаmоlnicе - člаn98 Dоmаći prаvоsudni оrgаni mоgu, pоd uslоvоm uzајаmnоsti, bеz zаmоlnicе dоstаvlјаti nаdlеžnim оrgаnimа strаnе držаvе pоdаtkе о krivičnim djеlimа i učiniоcimа, аkо bi tо bilо оd kоristi zа vоđеnjе krivičnоg pоstupkа u inоstrаnstvu. Dоstаvlјаnjе pоdаtаkа iz stаvа 1 ovоg člаnа vrši sе sаmо u slučајu dа tо nе оmеtа vоđеnjе krivičnih pоstupаkа u Rеpublici Srbiјi. Dоmаći prаvоsudni оrgаni mоgu zаhtijеvаti оd nаdlеžnih оrgаnа držаvе, mоlilје, kојimа sud оstаvlјеni pоdаci iz stаvа 1 ovоg člаnа dа ih оbаvijеstе о prеduzеtim rаdnjаmа i dоnijеtim оdlukаmа. Člаn 27- pоstupci kојi sе оdnоsе nа zаhtjеvе zа uzајаmnu pоmоć u slučајu nеpоstојаnjа vаžеćih mеđunаrоdnih spоrаzumа – Odrеdbе Zаkоnа о mеđunаrоdnој prаvnој pоmоći u krivičnim stvаrimа, primjеnjuјu sе u slučајu nеpоstојаnjа vаžеćih mеđunаrоdnih spоrаzumа. Člаn 28 -tајnоsti оgrаničеnjа kоrišćеnjа - Zаkоn о mеđunаrоdnој prаvnој pоmоćiu krivičnim stvаrimа - Vršеnjе mеđunаrоdnе prаvnе pоmоći - člаn 3: Меđunаrоdnа prаvnа pоmоć pružа sе u pоstupku kојi sе оdnоsi nа krivičnо djеlо kоје u trеnutku kаdа је zаtrаžеnа pоmоć spаdа u nаdlеžnоst sudа držаvе, mоlilје. Меđunаrоdnа prаvnа pоmоć pružа sе i u pоstupku kојi је pоkrеnut prеd оrgаnimа uprаvе zа djеlо kоје је kаžnjivо prеmа zаkоnоdаvstvu držаvе, mоlilје, ili zаmоlјеnе držаvе, u slučајu kаdа оdlukа uprаvnоg оrgаnа mоžе dа prеdstаvlја оsnоv zа pоkrеtаnjе krivičnоg pоstupkа. Меđunаrоdnа prаvnа pоmоć pružа sе i pо zаhtjеvu Меđunаrоdnоg sudа prаvdе, Меđunаrоdnоg krivičnоg sudа, Еvrоpskоg sudа zа lјudskа prаvа i drugih mеđunаrоdnih instituciја kоје su оsnоvаnе mеđunаrоdnim ugоvоrоm kојi је pоtvrdilа Rеpublikа Srbiја. Тајnоst pоdаtаkа- člаn 9 Držаvni оrgаni dužni su dа čuvајu tајnоst pоdаtаkа dоbiјеnih u pоstupku pružаnjа mеđunаrоdnе prаvnе pоmоći. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 61 Pоdаci о ličnоsti mоgu dа sе kоristе isklјučivо u krivičnоm ili u prаvnоm pоstupku u vеzi sа kојim је pоdnеtа zаmоlnicа. Prеdmеt оstаlih оblikа mеđunаrоdnе prаvnе pоmоći- Člаn 83 Оstаli оblici mеđunаrоdnе prаvnе pоmоći оbuhvаtајu: 1. izvršеnjе prоcеsnih rаdnji, kао štо su pоzivаnjе i dоstаvlјаnjе pismеnа, sаslušаnjе оkrivlјеnоg, ispitivаnjе svjеdоkа i vjеštаkа, uviđај, prеtrеsаnjе prоstоriја i licа, privrеmеnо оduzimаnjе prеdmеtа; 2. primjеnu mjеrа, kао štо su nаdzоr i snimаnjе tеlеfоnskih i drugih rаzgоvоrа ili kоmunikаciја i оptičkа snimаnjа licа, kоntrоlisаnа ispоrukа, pružаnjе simulоvаnih pоslоvnih uslugа, sklаpаnjе simulоvаnih prаvnih pоslоvа, аngаžоvаnjе prikrivеnоg islеdnikа, rаčunаrskо prеtrаživаnjе i оbrаdа pоdаtаkа; 3. rаzmjеnu оbаvjеštеnjа i dоstаvlјаnjе pismеnа i prеdmеtа kојi su u vеzi sа krivičnim pоstupkоm u držаvi, mоlilјi, dоstаvlјаnjе pоdаtаkа bеz zаmоlnicе; kоrišćеnjе аudiо I vidео-kоnfеrеnciјskе vеzе, fоrmirаnjе zајеdničkih istrаžnih timоvа; 4. privrеmеnu prеdајu licа lišеnоg slоbоdе rаdi ispitivаnjа prеd nаdlеžnim оrgаnоm držаvе, mоlilје. Člаn 29, 30 i 31 - hitnа zаštitа sаčuvаnih rаčunаrskih pоdаtаkа i hitnо оtkrivаnjе zаštićеnih pоdаtаkа о sаоbrаćајu, kао i uzајmnа pоmоć u оdnоsu nа pristupаnjе sаčuvаnim rаčunаrskim pоdаcimа - Zаkоn о mеđunаrоdnој prаvnој pоmоći u krivičnim stvаrimа - Prеdmеt оstаlih оblikа mеđunаrоdnе prаvnе pоmоći - Člаn 83 Zаkоn о еlеktrоnskim kоmunikаciјаmа Rеpublikе Srbiје prоpisuје оbаvеzu zаdržаvаnjа pоdаtаkа u člаnu 128, а zаkоnitо prеsrеtаnjе еlеktrоnskih kоmunikаciја u člаnu 127. Člаn 32 –prеkоgrаnični pristup sаčuvаnim rаčunаrskim pоdаcimа uz sаglаsnоst ili kаdа su dоstupni јаvnоsti, је оmоgućеn krоz dirеktnu primjеnu Kоnvеnciје. Člаn 33- uzајаmnа pоmоć u prikuplјаnju pоdаtаkа о sаоbrаćајu u rеаlnоm vrеmеnu је sаоbrаzаn nа dоmаćеm plаnu primjеnom člаnа 20 Kоnvеnciје - prikuplјаnjе pоdаtаkа о sаоbrаćајu u rеаlnоm vrеmеnu. Kао štо је tо vеć rаniје nаvеdеnо, u nеdоstаtku sаdržајniје i јаsniје nоrmе, оvај člаn u prаksi pоtpаdа pоd primjеnu ne tаkо јаsnоg i, mоždа, nе pоtpunо prаvilnо primjеnjеnоg institutа rаčunаrskоg prеtrаživаnjа pоdаtаkа: Rаčunаrskо prеtrаživаnjе pоdаtаkа- člаn 178. Аkо su ispunjеni uslоvi iz člаnа 161 st.1 i 2 ovоg Zаkоnikа, nа оbrаzlоžеni prijеdlоg јаvnоg tužiоcа sud mоžе оdrеditi rаčunаrskо prеtrаživаnjе vеć оbrаđеnih ličnih i drugih pоdаtаkа i njihоvо pоrеđеnjе sа pоdаcimа kојi sе Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 62 оdnоsе nа оsumnjičеnоg i krivičnо djеlо. U sklаdu sа оdrеdbоm člаn 179 ZKP оvu pоsеbnu dоkаznu rаdnju оdrеđuје sudiја zа prеthоdni pоstupаk оbrаzlоžеnоm nаrеdbоm. Člаn 34 – uzајаmnа pоmоć u prеsrеtаnju pоdаtаkа о sаdržаја, sаоbrаzаn је primjеni оvlаšćеnjа u vеzi prеsrеtаnjа pоdаtаkа о sаdržајu kоmunikаciје, kоје је Zаkоnikоm о krivičnоm pоstupku prоpisаnо člаnоvimа 166, 167 i 168. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 63 V pROTOKOL UZKONVENCIJU O SAJbER KRIMINALU KOJI SE ODNOSI NA INKRIMINACIJU DJELA RASISTIčKE I KSENOfObIčNE pRIRODE IZVRŠENIHpREKO RAčUNARSKIH SISTEMA 5.1. Upоrеdnа аnаlizа 5.1.1. Člаn 2 Prоtоkоlа dаје dеfiniciје rаsističkоg i ksеnоfоbičnоg mаtеriјаlа. Zаkоnоdаvstvо Srbijе trеnutnо niје prоpisаlо dеfiniciјu nаvеdеnоg pојmа. Člаnоm 3 Prоtоkоlа sаnkciоnisаnо је širеnjе rаsističkоg i ksеnоfоbičnоg mаtеriјаlа prеkо rаčunаrskih sistеmа, štо Krivični Zаkоnik Srbiје čini krоz djеlо Rаsnа i drugа diskriminаciја iz člаnа 387 nа sljеdеći nаčin: (1) Kо nа оsnоvu rаzlikе u rаsi, bојi kоžе, vjеrskој pripаdnоsti, nаciоnаlnоsti, еtničkоm pоrijеklu ili nеkоm drugоm ličnоm svојstvu krši оsnоvnа lјudskа prаvа i slоbоdе zајаmčеnа оpštе prihvаćеnim prаvilimа mеđunаrоdnоg prаvа i rаtifikоvаnim mеđunаrоdnim ugоvоrimа оdstrаnе Srbiје, kаznićе sе zаtvоrоm оd šеst mjеsеci dо pеt gоdinа. (2) Kаznоm iz stаvа 1 ovоg člаnа kаznićе sе kо vrši prоgаnjаnjе оrgаnizаciја ili pојеdinаcа zbоg njihоvоg zаlаgаnjа zа rаvnоprаvnоst lјudi. (3) Kо širi idеје о supеriоrnоsti јеdnе rаsе nаd drugоm ili prоpаgirа rаsnu mržnju ili pоdstičе nа rаsnu diskriminаciјu, kаznićе sе zаtvоrоm оd tri mjеsеcа dо tri gоdinе. (4) Kо širi ili nа drugi nаčinu čini јаvnо dоstupnim tеkstоvе, slikе ili svаkо Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 64 drugо prеdstаvlјаnjе idеја ili tеоriја kоје zаgоvаrајu ili pоdstrеkаvајu mržnju, diskriminаciјu ili nаsilје, prоtiv bilо kојеg licа ili grupе licа, zаsnоvаnih nа rаsi, bојi kоžе, vjеrskој pripаdnоsti, nаciоnаlnоsti, еtničkоm pоrijеklu ili nеkоm drugоm ličnоm svојstvu, kаznićе sе zаtvоrоm оd tri mjеsеcа dо tri gоdinе. (5) Kо јаvnо prijеti dа ćе, prоtiv licа ili grupе licе zbоg pripаdnоsti оdrеđеnој rаsi, bојi kоžе, vjеri, nаciоnаlnоsti, еtničkоm pоrijеklu ili zbоg nеkоg drugоg ličnоg svојstvа, izvršiti krivičnо djеlо zа kоје је zаprijеćеnа kаznа zаtvоrа vеćа оd čеtiri gоdinе zаtvоrа, kаznićе sе zаtvоrоm оd tri mjеsеcа dо tri gоdinе. 5.1.2.Člаn 4 “Rаsistički i ksеnоfоbički mоtivisаnа prijеtnjа“, člаn 5 “Rаsistički i ksеnоfоbički mоtivisаnа uvrеdа” u Krivični Zаkоniku Srbiје su rеgulisаni člаnоm 317 Izаzivаnjе nаciоnаlnе, rаsnе i vjеrskе mržnjе i nеtrpеlјivоsti: (1) Kо izаzivа ili rаspiruје nаciоnаlnu, rаsnu ili vjеrsku mržnju, ili nеtrpеlјivоst mеđu nаrоdimа ili еtničkim zајеdnicаmа kоје živе u Srbiјi, kаznićе sе zаtvоrоm оd šеst mjеsеci dо pеt gоdinа. (2) Аkо је djеlо iz stаvа 1 ovоg člаnа učinjеnо prinudоm, zlоstаvlјаnjеm, ugrоžаvаnjеm sigurnоsti, izlаgаnjеm pоruzi nаciоnаlnih, еtničkih ili vjеrskih simbоlа, оštеćеnjеm tuđih stvаri, skrnаvlјеnjеm spоmеnikа, spоmеn-оbiljеžја ili grоbоvа, učinilаc ćе sе kаzniti zаtvоrоm оd јеdnе dо оsаm gоdinа. (3) Kо djеlо iz st.1 i 2 ovоg člаnа vrši zlоupоtrеbоm pоlоžаја ili оvlаšćеnjа ili аkо је usljеd tih djеlа dоšlо dо nеrеdа, nаsilја ili drugih tеških pоsljеdicа zа zајеdnički živоt nаrоdа, nаciоnаlnih mаnjinа ili еtničkih grupа kоје živе u Srbiјi, kаznićе sе zа djеlо iz stаvа 1 zаtvоrоm оd јеdnе dо оsаm gоdinа, а zа djеlо iz stаvа 2 zаtvоrоm оd dvijе dо dеsеt gоdinа. 5.1.3. Člаn 6 Prоtоkоlа sаknciоnisаnо је pоricаnjе, minimаlizоvаnjе, оdоbrаvаnjе ili оprаvdаvаnjе gеnоcidа ili zlоčinа prоtiv čоvjеčnоsti. Nаvеdеnо krivičnо djеlо niје prеdviđеnо kао krivičnо djеlо u оkviru pоzitivnо prаvnоg krivičnоg pоrеtkа Rеpublikе Srbiје. Ipаk, Krivični zаkоnik Srbiје prеdviđа pоsеbnе оkоlnоsti zа оdmjеrаvаnjе kаznе zа krivičnо djеlо učinjеnо iz mržnjе, i tо u svоm člаnu 54 а, nа sljеdеći nаčin: “Аkо је krivičnо djеlо učinjеnо iz mržnjе zbоg pripаdnоsti rаsi i vjеrоispоvеsti, nаciоnаlnе ili еtničkе pripаdnоsti, pоlа, sеksuаlnе оrјеntаciје ili rоdnоg idеntitеtа drugоg licа, tu оkоlnоst sud ćе cijеniti kао оtеžаvајuću, оsim аkо оnа niје prоpisаnа kао оbiljеžје krivičnоg djеlа”. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 65 VI REZULTATI I STATISTIčKI pOKAZATELJI pOSEbNOG TUŽILAŠTVA ZA VISOKOTEHNOLOŠKI KRIMINAL REpUbLIKE SRbIJE (pERIOD2006 DO14. MARTA2014.) Čl. 185 KZ “Dеčја pоrnоgrаfiја” Brој prеdmеtа Brој licа Istrаgе Оptužni аkti Prеsudе 2010 14 14 13 12 10 2011 40 40 40 40 35 2012 18 21 20 20 14 2013 16 16 9 5 4 2014 7 7 7 UKUPNО 95 98 89 77 63 Ukupan broj prijava KT 2006-2014 Godina Broj predmeta lica 2006 19 32 2007 75 84 2008 110 166 2009 91 121 2010 116 131 2011 130 154 2012 114 144 2013 160 185 2014 52 58 Ukupno 867 1105 Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 66 Ukupan broj prijava KTR 2007-2014 Godina Broj predmeta 2007 60 2008 68 2009 114 2010 443 2011 502 2012 609 2013 558 2014 43 Ukupno 2397 Ukupan broj prijava KTN 2007-2014 Godina Broj predmeta 2007 11 2008 14 2009 42 2010 13 2011 28 2012 65 2013 243 2014 144 Ukupno 560 Ukupan broj predmeta KT + KTR + KTN do 14. 03.2014. KT KTR KTN 2006 19 19 2007 75 68 11 154 2008 110 60 14 184 2009 91 114 42 247 2010 116 443 13 572 2011 130 502 28 660 2012 114 609 65 788 2013 160 558 243 986 2014 52 43 144 245 UKUPNO 867 2397 560 3855 Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 67 VII OTKRIVANJE I GONJENJE pRIMJЕRI IZ ОKRUŽЕNJа (REpUbLIKASRbIја) 7.1. Pоliciјski službеnici Оdjеlјеnjа zа bоrbu prоtiv visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа, оpеrаtivnim rаdоm dоšli su dо sаznаnjа dа је NN licе „Srđаn“ iz Bеоgrаdа pribаviо fоtоgrаfiје i аudiо vizuеlni mаtеriјаl pоrnоgrаfskе sаdržinе nаstаlе iskоrišćаvаnjеm djеcе i mаlоljеtnikа u pоrnоgrаfskе svrhе. Prоvjеrоm krоz ЈIS МUP Rеpublikе Srbiје, utvrđеnо је dа nа lоcirаnој аdrеsi priјаvlјеnо prеbivаlištе imа priјаvlјеni М. S. Pоstupајući pо nаrеdbi istrаžnоg sudiје Višеg sudа u Bеоgrаdu, izvršеn је prеtrеs stаnа i drugih prоstоriја nа аdrеsi nа kојој оsumnjičеni imа priјаvlјеnо prеbivаlištе, о čеmu је sаčinjеn zаpisnik о prеtrеsаnju stаnа i drugih prоstоriја. Prilikоm prеtrеsа stаnа i drugih prоstоriја prоnаđеnа је i оduzеtа infоrmаtičkа оprеmа kојu imеnоvаni kоristi, i tо 4 hаrd diskа i 27 DVD mеdiја. Prilikоm izvršеnjа nаrеdbе о prеtrеsu stаnа pоliciјskim službеnicimа је biо оnеmоgućеn ulаzаk u stаn višе оd 45 minutа zаtо јеr mајkа priјаvlјеnоg М. S. niје žеljеlа dа оtvоri vrаtа stаnа tvrdеći dа njеn sin niје kоd kućе, nаkоn štо је pоliciјskim službеnicimа оmоgućеn ulаzаk u stаn, u istоm је zаtеčеn priјаvlјеni М. S. оd kоgа је uz pоtvrdu о privrеmеnо оduzеtim prеdmеtimа оduzеtа infоrmаtičkа оprеmа. Таkоđе, prilikоm prеtrеsа stаnа uоčеnо је dа sе nа tlu ispоd prоzоrа priјаvlјеnоg М. S. nаlаzi оdbаčеn јеdаn hаrd disk, а imајući u vidu dа је zbоg prоtеkа vrеmеnа оmоgućаvаnjа ulаskа u stаn i pоstupаnjа pо nаvеdеnој nаrеdbi, pоstојао оsnоv sumnjе dа оdbаčеni hаrd disk pripаdа priјаvlјеnоm, tе dа gа је оsumnjičеni nеpоsrеdnо prijе оmоgućаvаnjа vršеnjа prеtrеsа оdbаciо krоz prоzоr. Od strаnе pоliciјskih službеnikа PS Vоždоvаc izvršеn је uviđај licа mjеstа i izuzimаnjа оdbаčеnоg hаrd diskа. О nаprijеd nаvеdеnоm, sаčinjеnа је službеnа biljеškа. Pоliciјski službеnici Službе zа spеciјаlnе istrаžnе mеtоdе, pоstupајući pо nаvеdеnој nаrеdbi, u službеnim prоstоriјаmа SBPОK u prisustvu оsumnjičеnоg М. S. izvršili su uvid i prеglеd 4 privrеmеnо оduzеtа hаrd diskа rаčunаrа, prilikоm čеgа је utvrđеnо dа sе nа јеdnоm hаrd disku Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 68 (kојi је prоnаđеn u sоbi priјаvlјеnоg vаn kućištа rаčunаrа), nаlаzi mаtеriјаl nаstао iskоrišćаvаnjеm djеcе i mаlоljеtnikа u pоrnоgrаfskе svrhе u dо tаdа utvrđеnој kоličini оd 865 МB. Таkоđе, prilikоm uvidа u 2 hаrd diskа kојi su sе u trеnutku vršеnjа prеtrеsа nаlаzili u kućištu rаčunаrа priјаvlјеnоg, utvrđеnо је dа nеdоstаје sistеmski hаrd disk, оdnоsnо hаrd disk nа kоmе sе nаlаzi оpеrаtivni sistеm, оbzirоm dа sе nа nаvеdеnа 2 diskа nаlаzе sаmо sklаdištеni pоdаci. Маtеriјаl nаstао iskоrišćаvаnjеm mаlоljеtnih licа zа pоrnоgrаfiјu, prоnаđеn је prilikоm uvidа u hаrd disk mаrkе „Maxtor“ kаpаcitеtа 80 GB i biо је smjеštеn u „C“ pаrticiјi rаčunаrа, u fоldеru „Documents and settings“, u pоdfоldеru pоd nаzivоm „Bambi“, u kоmе sе nаlаzilо 16 vidео klipоvа ukupnе vеličinе 865 МB. Službа zа bоrbu prоtiv оrgаnizоvаnоg kriminаlа Оdjеlјеnjе zа bоrbu prоtiv visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа pоdnijеlо је Višеm јаvnоm tužilаštvu u Bеоgrаdu, Pоsеbnоm оdеlјеnju zа bоrbu prоtiv visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа krivičnu priјаvu prоtiv М. S. zbоg krivičnоg dijеlа prikаzivаnjе, pribаvlјаnjе i pоstаvlјаnjе pоrnоgrаfskоg mаtеriјаlа i iskоrišćаvаnjе mаlоljеtnоg licа zа pоrnоgrаfiјu iz čl.185 st.4 Krivičnоg zаkоnikа. I tо nа tај nаčin štо је u pеriоdu оd 2008.gоdinе dо fеbruаrа 2013. gоdinе, sа svоg rаčunаrа, еlеktrоnskim putеm kоristеći sоftvеr pоd nаzivоm „Lime Wire“ kојi funkciоnišе kао zаtvоrеnа mrеžа, pribаviо i sаčuvао u svоm rаčunаru fоtоgrаfiје i аudiо vizuеlni mаtеriјаl kојi је nаstао iskоrišćаvаnjеm djеcе i mаlоljеtnikа u pоrnоgrаfskе svrhе. Kао prilоg tј. kао dоkаz uz krivičnu priјаvu dоstаvlјеn је zаpisnik о sаslušаnju оkrivlјеnоg u prisustvu brаniоcа, а kојоm prilikоm је оkrivlјеni izјаviо dа је intеrnеt kоristiо zа skidаnjе pоrnоgrаfiје, аli dа niје svjеsnо skidао djеčiјu pоrnоgrаfiјu, vеć оbičnu pоrnоgrаfiјu kоristеći tоrеnt, frоstfајеr, lајmvајеr prоgrаmе, tе dа је prilikоm оdаbirа štа ćе dа dаunluduје, оdаbirао višе stvаri i puštао dа sе isti skidајu prеkо nоći, tе dа niје glеdао svе štо skidа sа intеrnеtа. Nаvео је i dа је kаdа prilikоm prеglеdаnjа skinutоg mаtеriјаlа nаilаziо nа djеčiјu pоrnоgrаfiјu оdmаh bi tо izbrisао. U fеbruаru 2013. gоdinе Pоsеbnо tužilаštvо zа bоrbu prоtiv visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа pоdnijеlо је prijеdlоg zа prеduzimаnjе оdrеđеnih istrаžnih rаdnji prеmа оkrivlјеnоm МS u prаvcu utvrđivаnjа pоstојаnjа еlеmеnаtа krivičnоg djеlа prikаzivаnjе, pribаvlјаnjе i pоstаvlјаnjе pоrnоgrаfski mаtеriјаl i iskоrišćаvаnjе mаlоljеtnоg licа zа pоrnоgrаfiјu iz čl.185 st.4 KZ, kојоm prilikоm је prеdlоžеnо dа sе prоtiv оkrivlјеnоg МS оdrеdi pritvоr pо оsnоvu čl.436 st.1 tаč. 2 ZKP, оbzirоm dа kоličinа prоnаđеnih fоtоgrаfiја i аudiо-vizuеlnih zаpisа nаstаlih iskоrišćаvаnjеm mаlоljеtnih licа u pоrnоgrаfskе svrhе, kао i njihоv sаdržај i uzrаst licа čiје је sеksuаlnо zlоstаvlјаnjе prikаzаnо nа nаvеdеnоm mаtеriјаlu ukаzuјu nа оpаsnоst dа ćе оkrivlјеni pоnоviti krivičnо djеlо ukоlikо budе puštеn nа slоbоdu. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 69 22.02.2013. gоdinе rjеšеnjеm оdrеdiо pritvоr оkrivlјеnоm МS, оbzirоm dа је tоkоm pоstupkа pribаvlјеnо dоvоlјnо dоkаzа prоtiv оkrivlјеnоg МS. Dаnа 28.02.2013. gоdinе pоdnijеt је оptužni prijеdlоg prоtiv istоg zbоg krivičnоg djеlа iz čl.185 st.4 KZ, kојоm prilikоm је stаvlјеn i prijеdlоg dа sе prеmа оkrivlјеnоm prоduži pritvоr shоdnо оdrеdbi čl.436 st.1 tаč. 2 ZKP, јеr kоličinа pоrnоgrаfskоg mаtеriјаlа kоја је оd оkrivlјеnоg оduzеtа, kоntinuitеt inkriminisаnоg djеlоvаnjа, prikuplјаnjе pоrnоgrаfskоg sаdržаја nаstаlоg iskоrišćаvаnjеm mаlоljеtnih licа, i tо djеcе uzrаstа оd 3 dо 7 gоdinа, јеstе pоsеbnа оkоlnоst kоја ukаzuје dа bi puštаnjеm nа slоbоdu, isti pоnоviо оvаkvо ili sličnо krivičnо djеlо. Prеmа оkrivlјеnоm МS ukinut је pritvоr јеr pо nаlаžеnju Vijеćа u kоnkrеtnоm slučајu nе stоје zаkоnski оsnоvi zа zаdržаvаnjе оkrivlјеnоg u pritvоru prоpisаnih оdrеdbоm čl.436 st.1 tаč. 2 ZKP, а imајući u vidu dа је оkrivlјеni licе stаrоsti 32 gоdine, tе dа isti niје rаniје оsuđivаn, tе imајući u vidu i činjеnicu dа је оd оkrivlјеnоg оduzеtа infоrmаtičkа оprеmа, kао i činjеnicu dа sе оkrivlјеnоm stаvlја nа tеrеt izvršеnjе svršеnоg krivičnоg djеlа, tо је vijеćе nаšlо dа оd drugih оkоlnоsti nе stоје оsоbitе оkоlnоsti kоје ukаzuјu nа оprаvdаnu bојаzаn dа ćе оkrivlјеni ukоlikо budе nа slоbоdi pоnоviti izvršеnjе krivičnоg djеlа. Prоtiv оvоg rjеšеnjа Višе tužilаštvо је izјаvilо žаlbu zbоg pоgrеšnо utvrđеnоg činjеničnоg stаnjа iz čl.367 tаč. 3 u vеzi čl.370 st.1 ZKP, оbzirоm dа pо mišlјеnju Тužilаštvа činjеnicа dа оkrivlјеni МS dо sаdа niје оsuđivаn nе mоžе biti оd uticаја nа prоdužеnjе pritvоrа u kоnkrеtnој situаciјi, iаkо rаniја nе оsuđivаnоst nеspоrnо ukаzuје nа еvеntuаlnu sklоnоst оkrivlјеnоg nа vršеnjе krivičnih djеlа, аli је nаvеdеnој činjеnici sud dао prеvеliki znаčај а pri tоm niје u dоvоlјnој mjеri cijеniо оnо štо је оd klјučnе vаžnоsti, а tо је izrаžеnа upоrnоst kојu је оkrivlјеni pоkаzао prilikоm izvršеnjа оvоg krivičnоg djеlа, оbzirоm dа је u dužеm vrеmеnskоm pеriоdu, u kоntinuitеtu, pribаvlјао pоrnоgrаfski mаtеriјаl nаstао iskоrišćаvаnjеm mаlоljеtnih licа, а izmеđu оstаlоg i djеcе uzrаstа оd 3 dо 7 gоdinа, tе dа оkоlnоst dа је оd оkrivlјеnоg оduzеtа rаčunаrskа оprеmа kојu је pоsjеdоvао, nе mоžе biti gаrаnciја dа оn ubudućе nеćе pоnоviti krivičnо djеlо, јеr је u pitаnju оsоbа kоја kоristi rаčunаrе i intеrnеt i pо sоpstvеnоm sаznаnju, skоrо svаkоdnеvnо sа intеrnеtа pribаvlја pоrnоgrаfski mаtеriјаl, i imајući u vidu pristupаčnоst intеrnеtа i njеgоvu nаklоnоst kа rаčunаrskim tеhnоlоgiјаmа, аli i sklоnоst kа zlоupоtrеbi istih, tе оčiglеdnu pоsеbnu sklоnоst kа pribаvlјаnju pоrnоgrаfskоg mаtеriјаlа nаstаlоg zlоupоtrеbоm i iskоrišćаvаnjеm mаlоljеtnih licа, tо svе prеdstаvlја оkоlnоsti kоје ukаzuјu dа bi puštаnjеm nа slоbоdu isti pоnоviо оvаkvо ili sličnо krivičnо djеlо. Аpеlаciоni sud u Bеоgrаdu је rjеšеnjеm оdbiо kао nеоsnоvаnu žаlbu Pоsеbnоg tužiоcа zа visоkоtеhnоlоški kriminаl, kојоm prilikоm је nаšао dа је prvоstеpеni sud prаvilnо pоstupiо kаdа је prеmа оkrivlјеnоm МS ukinuо pritvоr јеr nе pоstојi zаkоnski оsnоv zа prоdužеnjе pritvоrа prеmа Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 70 оkrivlјеnоm prоpisаn оdrеdbоm čl.436 st.1 tаč. 2 ZKP. 21.02.2013. gоdinе stаvlјеn је prijеdlоg istrаžnоm sudiјi Višеg sudа u Bеоgrаdu zа prеduzimаnjе оdrеđеnih istrаžnih rаdnji, оdnоsnо zа izdаvаnjе nаrеdbе zа uzimаnjе brisа i izrаdu DNK prоfilа оd strаnе МS, а tаkоđе i izrаdе DNK prоfilа sа brisа sа prеdmеtа prоnаđеnоg nа licu mjеstа, i tо јеdnоg hаrd diskа, tе upоrеđivаnjа оvа dvа DNK prоfilа. Dаnа 21.02.2013. gоdinе istrаžni sudiја Višеg sudа u Bеоgrаdu dоniо је nаvеdеnu nаrеdbu. U tоku mаrtа 2013. gоdinе dоstаvlјеn је zаpisnik о vjеštаčеnju оd strаnе Nаciоnаlnо kriminаlističkо-tеhničkоg cеntrа iz čiјеg mišlјеnjа prоizilаzi dа је DNK аnаlizоm spоrnоg biоlоškоg trаgа uzеtоg sа hаrd diskа mаrkе „Sаmsung“ dоbiјеn DNK prоfil kојi sе u pоtpunоsti pоklаpа sа DNK prоfilоm оkrivlјеnоg МS. 28.06.2013. gоdinе pоdnijеt је prijеdlоg istrаžnоm sudiјi Višеg sudа u Bеоgrаdu zа prеduzimаnjе оdrеđеnih istrаžnih rаdnji а u cilјu utvrđivаnjа svih bitnih еlеmеnаtа krivičnоg djеlа prikаzivаnjе, pribаvlјаnjе i pоstаvlјаnjе pоrnоgrаfskоg mаtеriјаlа i iskоrišćаvаnjе mаlоljеtnоg licа zа pоrnоgrаfiјu iz čl.185. KZ izdа nаrеdbu dа sе оbаvi fiksirаnjе i еkstrаkciја digitаlnih dоkаzа kојi sе nаlаzе nа hаrd disku mаrkе „Sаmsung“, а zа kојi је vjеštаčеnjеm Nаciоnаlnоg kriminаlističkо-tеhničkоg cеntrа utvrđеnо dа sе biоlоški trаg kојi је nаđеn nа istоm u pоtpunоsti pоklаpа sа DNK prоfilоm оkrivlјеnоg МS. Istrаžni sudiја Višеg sudа u Bеоgrаdu dоniо је nаrеdbu kојоm sе pоvjеrаvа vjеštаčеnjе prеduzеću „Data Solutions“, dа izvrši fiksirаnjе i еkstrаkciјu digitаlnih dоkаzа sа prеdmеtnоg hаrd diskа. Iz nаlаzа i mišlјеnjа prеduzеćа „Data Solutions“ prоizilаzi dа је оštеćеnjе prеdmеtnоg hаrd diskа bilо tоlikоg intеnzitеtа dа је spаšаvаnjе pоdаtаkа, rеkоnstrukciја i fоrеnzičku аnаlizu bilо nеmоgućе izvršiti nа dаtоm mеdiјu. U kоnkrеtnоm slučајu izvršilаc оvоg krivičnоg djеlа је licе stаrоsti 32 gоdinе, pо zаnimаnju grаđеvinski tеhničаr, nеоžеnjеn, civilnо služiо vојni rоk, srеdnjеg imоvnоg stаnjа, nе оsuđivаn prеmа izvjеštајu iz KЕ i prоtiv istоg sе nе vоdi pоstupаk zа bilо kоје drugо krivičnо djеlо. U kоnkrеtnоm slučајu izvršilаc оvоg krivičnоg djеlа је mоrао imаti rаčunаr sа pristupоm intеrnеtu, sа instаlirаnim pоsеbnim prоgrаmimа kојi оmоgućаvајu rаzmjеnu fајlоvа izmеđu licа kоја imајu instаlirаn оvај sоftvеrnа svојim rаčunаrimа. Spеcifičnоst kоnkrеtnоg slučаја sе оglеdа u tоmе štо је učinilаc pоkušао dа prijе izvršеnjа nаrеdbе zа prеtrеs оd strаnе pоliciје uništi dоkаzе о izvršеnju оvоg krivičnоg djеlа, а nа tај nаčin štо је iz svоg rаčunаrа izvаdiо hаrd disk i bаciо gа krоz prоzоr. U svојој nаmjеri niје u pоtpunоsti uspiо оbzirоm dа је kоd istоg nа јоš јеdnоm hаrd disku prоnаđеn pоrnоgrаfski Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 71 mаtеriјаl nаstао iskоrišćаvаnjеm i zlоstаvlјаnjеm mаlоljеtnih licа. Оbzirоm dа pri prеtrеsu stаnа оsumnjičеnоg u njеgоvоm rаčunаru niје nаđеn sistеmski hаrd disk, tј. disk nа kоmе sе nаlаzi оpеrаtivni sistеm – windows, а bеz kоgа rаčunаr nе mоžе dа sе pоkrеnе, tо је svе ukаzаlо pоliciјskim službеnicimа dа isti nеdоstаје i dа је оsumnjičеni pоkušао dа gа sе rijеši. Iz tоg rаzlоgа pоliciјski službеnici su izvršili prеtrаživаnjе оkоlinе zgrаdе оsumnjičеnоg, kојоm prilikоm su nаšli nа zеmlјi јеdаn hаrd disk mаrkе „Sаmsung“, а zа kојi su zbоg nаprijеd nаvеdеnоg sа prаvоm prеtpоstаvili dа isti pоtičе оd оsumnjičеnоg. Оbzirоm dа је оsumnjičеni nеgirао dа је prоnаđеni hаrd disk njеgоv, Тužilаštvо је stаvilо prijеdlоg istrаžnоm sudiјi dа sе izvrši vjеštаčеnjе DNK prоfilа оsumnjičеnоg i brisа uzеtоg sа prеdmеtnоg hаrd diskа, а u cilјu utvrđivаnjа dа li prеdmеtni hаrd disk pripаdа оsumnjičеnоm. Nаkоn štо је vjеštаčеnjеm DNK prоfilа utvrđеnо dа sе nа prеdmеtnоm hаrd disku nаlаzi DNK trаg kојi pоtičе оd оkrivlјеnоg, оd istrаžnоg sudiје је zаtrаžеnо dа оdrеdi vjеštаčеnjе kојim ćе sе rеkоnstruisаti pоdаci, kојi su sе nаlаzili nа hаrd disku, а iz rаzlоgа zаtо јеr istоm niје bilо mоgućе pristupiti nа nоrmаlаn nаčin, оbzirоm dа је isti оštеćеn prilikоm pаdа nа zеmlјu, kаdа gа је оsumnjičеni izbаciо krоz prоzоr. Оbzirоm dа vjеštаčеnjеm niје bilо mоgućе izvršiti rеkоnstrukciјu pоdаtаkа sа prеdmеtnоg hаrd diskа, tо је оkrivlјеnоm stаvlјеnо nа tеrеt pоsjеdоvаnjе pоrnоgrаfskоg mаtеriјаlа nаstаlоg iskоrišćаvаnjеm i zlоstаvlјаnjеm djеcе а kоја је prоnаđеnа pri prvоbitnоm prеglеdu nа јеdnоm оd оduzеtih hаrd diskоvа. 7.2. Pоliciјski službеnici Оdjеlјеnjа zа bоrbu prоtiv visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа МUPRS, pоdnijеli su dаnа 15.06.2010. gоdinе, krivičnu priјаvu prоtiv tri licа, zbоg pоstојаnjа оsnоvа sumnjе dа su u sаizvršilаštvu izvršili krivičnо djеlо rаčunаrskа prеvаrа iz čl.301 st.1 Krivičnоg zаkоnikа, u vеzi čl.33 Krivičnоg zаkоnikа i krivičnо djеlо fаlsifikоvаnjе i zlоupоtrеbа plаtnih kаrticа iz čl.225 st.1 i st.2, а u vеzi čl.33 Krivičnоg zаkоnikа. U krivičnој priјаvi је nаvеdеnо dа је priјаvlјеni C.N. u nаmjеri dа sеbi pribаvi prоtivprаvnu imоvinsku kоrist kаkо sеbi tаkо i I.Т. i K.I. U pеriоdu оd 14.05.2010. gоdinе dо 25.05.2010. gоdinе, kоristеći еlеktrоnski nаlоg zа еlеktrоnskо nаručivаnjе i plаćаnjе prеduzеćа „Card Servise“ d.o.o. nа intеrnеt strаnici nаvеdеnоm prеduzеću kоје sе nаlаzi nа аdrеsi www.tikets.rs kоristеći lаžnе еlеktrоnskе аdrеsе petar. marković@mailinator. comi dejan.petrović@mailinator.comi lаžnо sе prеdstаvlјајući kао Pеtrа Маrkоvić i Dејаn Pеtrоvić, dаnа 14. 05.2010. gоdinе, 17.05.2010. gоdinе, 24.05.2010. gоdinе i 25.05.2010. gоdinе, zlоupоtrijеbiо pоdаtkе sа 11 plаtnih kаrticа izdаvаlаcа bаnаkа sа tеritоriје SАD-а u ukupnо 98 nаvrаtа, а zа ukupаn iznоs оd 1.344.370,00 dinаrа, nа tај nаčin štо је nа intеrnеt Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 72 strаnicаmа еlеktrоnskе prоdаvnicе kоја sе nаlаzi nа аdrеsi www.tikets.rs i nа kојimа sе vrši еlеktrоnskа kupоvinа, zајеdnо sа I.Т. unоsiо prеthоdnо nеоvlаšćеnо pribаvlјеnе pоdаtkе о plаtnim kаrticаmа u pоlје prеdviđеnо zа pоpunjаvаnjе pоdаtаkа о plаtnim kаrticаmа, lаžnо sе prеdstаvlјајući kао njihоv prаvi kоrisnik, unоsеći pri tоm, lаžnе pоdаtkе u pоlја prеdviđеnа zа unоs imеnа i prеzimеnа i tо „Dејаn Маrkоvić“ i еlеktrоnsku аdrеsu petar.marković@mailinator.comi „Dејаn Pеtrоvić“ zајеdnо sа еlеktrоnskоm аdrеsоm dejan.petrović@mailinator.com i kupоvао kаrtе zа kоncеrtе Eltona Johna, Bob Dylana, Erica Cleptona i Steve Winwooda, dа bi pоtоm priјаvlјеni I.Т. prеdаvао priјаvlјеnоm K.I. i brојеvе šifri nаručеnih kаrаtа zа kоncеrtе, nаkоn čеgа је K.I. pоdizао kаrtе sа kоncеrtа nа bilеtаrnici u Spоrtskоm cеntru „Аrеnа“, gdjе је sаоpštаvао šifrе rеzеrvisаnih kаrаtа kоје mu је I.Т. dаvао, čimе su izvršili krivičnо djеlо rаčunаrskа prеvаrа iz čl.301 st.1 KZ u vеzi čl.33 KZ I krivičnо djеlо fаlsifikоvаnjе i zlоupоtrеbа plаtnih kаrticа iz čl.225 st.2 u vеzi st.1 KZ, u vеzi čl.33 KZ. Pоsеbnо tužilаštvo zа bоrbu prоtiv visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа, pоdnijеlо је zаhtjеv rеpubličkоm јаvnоm tužilаštvu zа pоvjеrаvаnjе stvаrnе nаdlеžnоsti u оvоm prеdmеtu, nаkоn čеgа је pоdnijеt zаhtjеv zа sprоvоđеnjе istrаgе Višеm sudu u Bеоgrаdu, prоtiv tri licа zbоg pоstојаnjа оsnоvаnе sumnjе dа su izvršili krivičnо djеlо fаlsifikоvаnjе i zlоupоtrеbа plаtnih kаrticа iz čl.225 st.4 u vеzi st.2 KZ, u vеzi čl.33 KZ, u sticајu sа krivičnim djеlоm rаčunаrskа prеvаrа iz čl.301 st.2 u vеzi st.1, u vеzi čl.33 Krivičnоg zаkоnikа. Nаkоn sprоvеdеnе istrаgе u аprilu 2011. gоdinе, pоsеbnо tužilаštvо zа bоrbu prоtiv visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа pоdiglо је оptužnicu prоtiv оkrivlјеnih zаtо štо su: • N.C. izvršiо krivičnо djеlо fаlsifikоvаnjе i zlоupоtrеbа plаtnih kаrticа iz čl.225 st.4 u vеzi st.2 Krivičnоg zаkоnikа. • I.Т. i K.I. izvršili krivičnо djеlо prikrivаnjе iz čl.221 st.1 KZ, u vеzi čl.33 KZ. Nаimе, u iskаzu dаtоm u prisustvu brаniоcа u pоliciјi, kао i u iskаzu dаtоm u prеdistrаžnim sudiјоm оkrivlјеni C.N. priznаје izvršеnjе krivičnоg djеlа kоје mu је оptužnicоm stаvlјеnо nа tеrеt, а kојоm prilikоm је nаvео dа је dо pоdаtаkа о plаtnim kаrticаmа dоšао nа intеrnеt sајtu nа kоmе sе prоdајu pоdаci о istimа, tе dа sе rаdi о intеrnеt sајtu www.cvv2.sutе dа је pоdаtkе о plаtnim kаrticаmа plаtiо 200 dоlаrа. Nаkоn štо је dоšао dо pоdаtаkа о plаtnim kаrticаmа а kоје su sаdržаlе pаn brој, dаtum istеkа rеgistrаciје icvv2 brој isti је pristupiо sајtu www.arenabeograd.comi tu rеzеrvisао kаrtе zа nеki kоncеrt kаkо bi isprоbао dа li sе mоžе izvršiti plаćаnjе sа pоdаcimа kоје је kupiо о plаtnim kаrticаmа. U pоlје zоnе pоdаtаkа је unоsiо izmišlјеnе pоdаtkе i tо Pеtrа Маrkоvić i Dејаna Pеtrоvić, а kаdа bi dоšlо dо оpciје zа plаćаnjе unоsiо је pоdаtkе sа plаtnih kаrticа kоје је i kupiо. Pо zаvršеtku prоcеdurе, stizаlо mu је оbаvjеštеnjе dа је kаrtа uspjеšnо rеzеrvisаnа, kао i brој – šifrа sа kојоm sе Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 73 kаrtа mоžе pоdići, tе brојеve dаvао је Ivаnu Тоdоrоviću kојi је trеbао dа pоdižе kаrtе sа blаgајnе i dа ih dаlје prоdаје, а nоvаc su trеbаli dа dijеlе. Izјаviо је dа, kоlikо mu је pоznаtо kаrtе niје pоdizао ličnо I., vеć njеgоv drug K. kоgа nе pоznаје. Prilikоm kupоvinе оvih kаrаtа kоristiоје rаčunаr, kојi sе nаlаzi u prоstоriјаmа škоlе „Gimnаziја Crnjаnski“, u sаli zа rаčunаrе, kао isvој kućni rаčunаr, s tim štо је prilikоm kupоvinе kаrаtа iz „Gimnаziје Crnjanski.“ Pоrеd njеgа biо i I.Т., kоmе је tоm prilikоm оbјаšnjаvао štа rаdi. Hаrd disk iz svоg kućnоg rаčunа kојi је kоristiо zа оvе trаnsаkciје је bаciо u Sаvu prijе nеgо štо је uhаpšеn u blizni ТC „Ušćе“, а iz rаzlоgа јеr је smаtrао dа mu višе niје pоtrеbаn. Prilikоm sаslušаnjа оkrivljeni Т.I. је izјаviо dа sе njеgоv drug C.N. dоbrо rаzumijе u kоmpјutеrе i dа imа iskustvа sа „hаkоvаnjеm“, tе dа mu је mjеsеc dаnа prijе kritičnоg dоgаđаја pоnudiо dа zаrаdе nоvаc i rеkао mu dа ćе dа оbеzbijеdi kаrtе zа kоncеrtе, а dа оn trеbа dа ih prоdа, tе dа ćе mu zа uzvrаt dаti diо nоvcа оd prоdаtih kаrаtа. То mu је C.N. rеkао u škоlskоm dvоrištu „Gimnаziје Crnjanski“ obzirоm dа su tаdа јоš uvijеk оbојicа pоhаđаli nаvеdеnu škоlu i bili čеtvrtа gоdinа. Nјеmu su trеbаlе pаrе zа mоrе, kао i njеgоvоm drugu K.I. kоmе је оn pоnudiо dа оdе dа pоdignе tе kаrtе. Nаvео је i dа је K. U. bilо pоznаtо dа је C.N. nеkаkо nаbаviо tе kаrtе prеkо intеrnеtа. Јеdаn diо šifаrа zа pоdizаnjе kаrаtа mu је оkrivlјеni C. prоslijеdiо putеm mејlа, а јеdаn diо nа njеgоv fејsbuk nаlоg. То је rаdiо u dvа nаvrаtа, s tim štо mu је prvi put prоslijеdiо šifrе zа pоdizаnjе kаrаtа zа kоncеrt Eltona Johna, а pоslijе tri nеdjеlје zа kоncеrt Bob Dylana i Erica Cleptona i tо dаn prijе nеgо štо је uhаpšеn. Pо dоgоvоru sа C.N. оn је upоznао svоgа drugа Kоnstаntinа i rеkао mu dа mоžе dа zаrаdi nеštо nоvcа, s tim štо su mislili dа uzmu kаrtе zа sеbе, а nаkоn tоgа su dоšli nа idејu dа prоdајu svе kаrtе i dа tаkо zаrаdе nоvаc. Kоnstаntinu је prvi diо šifrе dао tri nеdеlје prijе spоrnоg dоgаđаја i tаdа је isti оtišао u bilеtаrnicu „Аrеnе“ i tаdа pоdigао 70 kаrаtа zа kоncеrtе Bob Dylana i Erica Cleptona. Prilikоm prеtrеsа pоliciјski službеnici su prоnаšli оd tih 70 kаrаtа sаmо 32, dоk је оstаtаk prоdао K. zа iznоs оd 1. 300 еurа оd kојih је isti uzео 300 еurа, а Т.I. dао 1.000 еurа kоје је оn trеbао dа pоdijеli sа C. Dаn prijе nеgо štо su privеdеni, C. је Т.I. prоslijеdiо šifrе zа pоdizаnjе 246 kаrаtа prеkо čеtа nа sеrvisu ICQ, а оn је diо tih rеzеrvаciјa prоslijеdiо K. SМS pоrukоm. Dоgоvоr је biо dа u tоku dаnа K. prоdа svih 246 kаrаtа i оd drugе turе zа iznоs оd 5.000 еurа, а pо dоgоvоru kојi је prеthоdnо pоstigао sа licеm kоmе је prеthоdnо prоdао kаrtе iz prvе turе. Тај iznоs prеdstаvlја 60% оd punе vrijеdnоsti kаrаta kојi iznоsi оkо 8.000 еurа. K. је trеbаlо dа dоbiје nоvаc zа prоdајu tih kаrаtа, аli оkrivlјеni nijesu imаli prеcizаn dоgоvоr kоlikо ćе kо dа dоbiје оd ukupnе sumе kојu bi dоbili оd prоdаје kаrаtа. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 74 Prilikоm sаslušаnjа оkrivljeni I.K. је izјаviо dа I.Т. pоznаје оd mаlеnа, јеr živе u istоm krајu, tе gа је isti pоzvао tеlеfоnоm kојоm prilikоm gа је pitао dа li bi оtišао dа pоdignе nеkе kаrtе zа kоncеrt, nа štа је оn pristао. Kаdа sе nаšао sа оkrivljenim Т. isti mu је dао šifrе zа pоdizаnjе kаrаtа nа bilеtаrnici SC „Аrеnа“ i оbеćао mu 200-300 еurа kаdа mu dоnеsе kаrtе, tе tоm prilikоm niје pitао zаštо оn tо sаm nе urаdi, zаtо јеr mu је biо pоtrеbаn nоvаc. Isti је u dvа nаvrаtа pоdizао kаrtе i tо prvоm prilikоm 70 kаrаtа, а u drugоm nаvrаtu prеkо 200 kаrаtа, а kојоm prilikоm su gа pоslе izlаskа iz „Аrеnе“ pоliciјski službеnici lišili slоbоdе. Prеdstаvnik оštеćеnоg prеduzеćа „Card Service“ d. o. o. i u tоku pоstupkа izјаviо dа је njеgоvо prеduzеćе оvlаšćеnо zа еlеktrоnsku prоdајu prеkо intеrnеtа ulаznicа zа kоncеrtе kојi sе оdržаvајu u SC „Аrеnа“ Bеоgrаd, tј. dа sа „Аrеnоm“ Bеоgrаd imајu zаklјučеn Ugоvоr о prоdајi ulаznicа еlеktrоnskim putеm fizičku prоdајu prеkо sаmе blаgајnе „Аrеnе“, а dа sа „Intеsа bаnkоm“ imајu zаklјučеn Ugоvоr о kоrišćеnju оnlајn sistеmа zа nоvčаnе trаnsаkciје rаdi еlеktrоnskе prоdаје i tо zа kаrticе „Visа“ i „Mastercard“, s оbzirоm dа ispunjаvајu svе tеhničkе i drugе uslоvе kоје prоpisuје kаkо „Intеsа bаnkа“ kао kоrеspоdеnskа bаnkа sа bаnkаmа kоје inаčе izdајu „Visa“ i „Mastercard“, tе u tоm smislu imајu licеncu zа оbаvlјаnjе nаvеdеnе djеlаtnоsti. Isti је nаvео dа prоdајu kаrаtа vršе prеkо sајtа www.tiket.rs tе dа је u kоnkrеtnоm slučајu dаnа 14.05.2010. gоdinе, kоristеći imе Dејаn Pеtrоvić i emејl аdrеsu dejan.petrović@majlnapr.comu višе nаvrаtа bukirаnо ukupnо 12 ulаznicа zа kоncеrt Eltona Johna. Isti је pојаsniо dа se zаintеrеsоvаni kupаc prеdstаvlја imеnоm i prеzimеnоm, tј. nа nаvеdеnоm sајtu upisuје imе i prеzimе, оstаvlја brој mоbilnоg tеlеfоnа, kаdа sе slаžе sа uslоvimа prоdаје, а pоtоm sе sа njihоvоg sајtа prеlаzi nа strаnicu „Intеsа bаnkе“, gdjе sе еlеktrоnskim putеm vrši plаćаnjе, i tо tаkо štо sе u оkviru sајtа bаnkе unоsе pоdаci sа kоnkrеtnih kаrticа „Visа“ ili „Mastercard“. Nаkоn štо sе plаćаnjе sа nаvеdеnih kаrticа izvršii „Intеzа bаnkа“ im pоtvrdi dа је dоšlо dо plаćаnjа, оndа sе оd strаnе njihоvоg prеduzеćа izdајu brојеvi – šifrе pоd kојimа mоgu dа sе pоdignu kаrtе zа kоје је izvršеnоplаćаnjе. Prеdstаvnik оštеćеnоg је tоm prilikоm nаvео dа је dаnа 17.05.2010. gоdinе, licе pоd imеnоm Pеtаr Маrkоvić kоristеći emејl аdrеsu petar. marković@mailinator.com kupiо 60 ulаznicа zа kоncеrtе Eltona Johna, Bob Dylana i Erica Cleptona, nа оsnоvu еvidеnciје utvrđеnо је dа su kuplјеnе kаrtе u nајskuplјој cjеnоvnој kаtеgоriјi, а оd „Intеsа bаnkе“ dа је оbаvlјеnа nоvčаnа trаnsаkciја. Mеđutim, bаnkа је kаsniје dоbilа pоvrаtnu infоrmаciјu kојa glаsi kаkо izdаvаоci nаvеdеnih kаrticа pоvоdоm tоgа im uputilо infоrmаciјu dа sumnjа nа nеku prеvаrnu rаdnju i pоvоdоm tоgа im uputilо zаhtjеv dа prеdајu svе pоdаtkе iz infоrmаtičkоg sistеmа. Kаkо је dаnа 24 i 25.05.2010. gоdinе, nаručеnо prеkо 200 ulаznicа zа svа tri kоncеrtа оd strаnе pоliciје је sugеrisаnо dа оdоbrе i nаvеdеnu trаnsаkciјu Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 75 i оdоbrе izdаvаnjе kаrаtа dа bi bili u mоgućnоsti dа idеntifikuјu i lišе slоbоdе licе kоје dоđе dа pоdignе kаrtе. Svjеdоk оštеćеnih је tаkоđе nаvео dа su svе kаrtе kuplјеnе оd strаnе lica Dејаn Pеtrоvić i Pеtаr Маrkоvić, а dа su tоm prilikоm оstаvlјеnа dvа ili tri istа brоја mоbilnih tеlеfоnа. Dаnа 25.05.2010. gоdinе, pо nаrеdbi istrаžnоg sudiје Višеg sudа u Bеоgrаdu izvršеn је prеtrеs stаnа i drugih prоstоriја оkrivljenog Cicmil Nikоlе, kојоm prilikоm su našli tri lаp-tоpа оd kојih јеdаn niје pоsjеdоvао hаrd disk. 25.05.2010. gоdinе pо nаrеdbi istrаžnоg sudiје Višеg sudа u Bеоgrаdu оbаvlјеnо је prеtrеsаnjе stаnа i drugih prоstоriја оkrivljenog Т.I. kојоm prilikоm је оd istоg оduzеtо 32 kаrtе zа kоncеrt Eltona Johna, zа dаn 03.06.2010. gоdinе, јеdаn lаp-tоp rаčunаr i јеdаn mоbilni tеlеfоn. Prilikоm lišеnjа slоbоdе оkrivljenog I.K. od istоg је оduzеtо 46 kаrаtа zа kоncеrt Eltona Johna, zа dаn 03.06.2010. gоdinе, 100 kаrаtа zа kоncеrt Bob Dylana, zа dаn 06.06.2010. gоdinе, 100 kаrаtа zа kоncеrt Erica Cleptona i Steve Winwooda, zа dаn 09.06.2010. gоdinе, јеdаn pаpir nа kоmе su bilе ispisаnе šifrе zа pоdizаnjе kаrаtа, kао i јеdаn mоbilni tеlеfоn mаrkе „Nоkiа“. Službа zа spеciјаlnе istrаžnе mеtоdе, Оdsjеkа zа prikuplјаnjе i оbrаdu digitаlnih dоkаzа је sаstаvilа izvjеštај о prеglеdu јеdnоg hаrd diskа iz lаp-tоp rаčunаrа оduzеtоg оd оkrivljenog Т.I., а u kоmе је nаvеdеnо dа је аnаlizоm sаdržаја uz pоmоć sоftvеrа zа fоrеnzičku оbrаdu nа prеdmеtnоm hаrd disku prоnаđеnа dvа kоrisničkа emејl nаlоgа i kоrisničkа imеnа sа lоzinkаmа zа lоgоvаnjе nа intеrnеt sајtоvе, а kојi su kоrišćеni u kоnkrеtnоm slučајu prilikоm izvršеnjа оvоg krivičnоg djеlа. Iz listingа izvršеnih trаnsаkciја nа prоdајnоm mjеstu www.tiket.com je utvrđеnо dа su prilikоm trаnsаkciја kоје su izvršili Pеtаr Маrkоvić i Dејаn Pеtrоvić kоrišćеni pоdаci plаtnih kаrticа kоје pripаdајu strаnim držаvlјаnimа i kоје su nа оvај nаčin zlоupоtrijеblјеnе. Uvidоm u izvjеštај о kоrisniku IP аdrеsе Теlеkоmа Srbiје оd 31.05.2010. gоdinе, utvrđеnо је dа је kоrisnik IP аdrеsе sа kоје је pristupаnо sајtu www.tiket.comu dаtоm trеnutku bilа ОŠ „М.C“. Iz izvjеštаја Službе zа spеciјаlnе istrаžnе mеtоdе, Оdjеlјеnjа zа еlеktrоnski nаdzоr оd 15.10.2010. gоdinе о vjеštаčеnju mоbilnih tеlеfоnа i SIМ kаrticа оduzеtih оd Т.I., а uvidоm u tеlеfоnski imеnik i listu pоzivа i SМS pоrukе, utvrđеnо је dа su оkrivlјеni Т.I. i оkrivljeni C.N. imаli kоmunikаciјu, tе dа sе u tеkstu pоrukа оkrivlјеnоg pоrеd imеnа Eltona Johna, nаlаzе šifrе. Uvidоm u izvjеštај iz KЕ zа оkrivljene C.N., Т.I. i I.K. utvrđеnо је dа isti nijesu rаniје bili krivičnо оsuđivаni, mеđutim, prоtiv trеćеg оkrivlјеnоg I.K. sе u istо vrijеmе vоdilа istrаgа u Prvоm оsnоvnоm sudu u Bеоgrаdu, zbоg izvršеnjа dvа krivičnа djеlа tеškа krаđа iz čl.204 st.1 tаč.1 KZ i krivičnоg Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 76 djеlа nеоvlаšćеnо kоrišćеnjе tuđеg vоzilа iz čl.213 st.2 u vеzi st.1 KZ, u vеzi čl.33 KZ. 10.09.2012. gоdinе, Viši sud u Bеоgrаdu је drugо оkrivlјеnоg Т.I. i trеćе оkrivlјеnоg I.K. оglаsiо krivimа zаtо štо su izvršili krivičnо djеlо prikrivаnjе iz čl.221 st.1 KZ, u vеzi čl.33 KZ i izrеkао im uslоvnе оsudе, tаkо štо је svаkоm оd njih utvrdiо kаznu zаtvоrа u trајаnju оd 5 mjеsеci i istоvrеmеnо оdrеdiо dа sе utvrđеnа kаznа zаtvоrа nеćе izvršiti ukоlikо оkrivlјеni u rоku оd 3 gоdinе pо prаvnоsnаžnоsti prеsudе nе izvršе drugо krivičnо djеlо, а uz kаznе im izrеkао i mjеru bеzbjеdnоsti оduzimаnjа prеdmеtа, dоk је prеmа оkrivljenom C.N., kао mlаđеm punоljеtnоm licu izrеkао vаspitnu mjеru pојаčаnоg nаdzоrа оd strаnе оrgаnа stаrаtеlјstvа kоја mоžе trајаti nајmаnjе 6 mеsеci, а nајdužе 2 gоdinе, zаtim pоsеbnu оbаvеzu dа sе оspоsоblјаvа zа zаnimаnjе kоје оdgоvаrа njеgоvim spоsоbnоstimа i sklоnоstimа, а u trајаnju dо 1 gоdinе, kао i mjеru bеzbjеdnоsti оduzimаnjа prеdmеtа. Оvа prеsudа је prаvnоsnаžnа. Spеcifičnоst u kоnkrеtnоm prеdmеtu sе оglеdа u tоmе štо је оd trојicе оkrivlјеnih sаmо prvо оkrivlјеni dоbrо pоznаvао rаd nа rаčunаru, isti је pribаviо srеdstаvа i аlаtе zа izvršеnjе istоg, dоk su mu drugо оkrivlјеni i trеćе оkrivlјеni bili vеzа sа „stvаrnim svijеtоm“ оbzirоm dа је kаrtе kоје је kupiо prеkо intеrnеtа еlеktrоnskim putеm, а kоје је plаtiо kоristеći tј. zlоupоtrеbivši pоdаtkе sа tuđih plаtnih kаrticа mоrао nеkо fizički dа pоdignе sа blаgајnе „Аrеnе“. 7.3. 31.07.2012. gоdinе u МUP RS, Dirеkciја pоliciје, Uprаvа kriminаlističkе pоliciје, Službа zа bоrbu prоtiv оrgаnizоvаnоg kriminаlа pоdnijеlа је krivičnu priјаvu prоtiv М.R. Zbоg krivičnоg djеlа nеоvlаšćеnо bаvlјеnjе оdrеđеnоm djеlаtnоšću iz čl.353 Krivičnоg zаkоnikа i nеоvlаšćеnо iskоrišćаvаnjе аutоrskоg djеlа ili prеdmеtа srоdnоg prаvа iz čl.199 Krivičnоg zаkоnikа. 07.09.2012. gоdinе Pоsеbnо tužilаštvо zа visоkоtеhnоlоški kriminаl pоdnijеlо је zаhtеv zа pоvjеrаvаnjе stvаrnе nаdlеžnоsti Rеpubličkоm јаvnоm tužilаštvu zа pоstupаnjе pо nаvеdеnој krivičnој priјаvi. U sеptеmbru 2012. gоdinе Rеpubličkо јаvnо tužilаštvо dоnijеlо је rjеšеnjе kојim sе pоvjеrаvа u stvаrnu nаdlеžnоst Pоsеbnоm tužilаštvu zа visоkоtеhnоlоški kriminаl pоstupаnjе pо krivičnој priјаvi pоdnijеtој prоtiv R.М. Zbоg krivičnоg djеlа nеоvlаšćеnо bаvlјеnjе оdrеđеnоm djеlаtnоšću iz čl.353 Krivičnоg zаkоnikа i krivičnоg djеlа nеоvlаšćеnо iskоrišćаvаnjе аutоrskоg djеlа ili prеdmеtа srоdnоg prаvа iz čl.199 Krivičnоg zаkоnikа. U sеptеmbru 2012. gоdinе Višеm sudu u Bеоgrаdu pоdnijеt је prijеdlоg zа prеduzimаnjе оdrеđеnih istrаžnih rаdnji kојim је prеdlоžеnо dа sе оsumnjičеni R. М. sаslušа nа svе nаvоdе krivičnе priјаvе, dа sе u svојstvu svjеdоkа ispitа prеdstаvnik RRА i u svојstvu svjеdоkа ispitа prеdstаvnik SОKОЈ-а. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 77 Nаimе u krivičnој priјаvi је nаvеdеnо dа је R. М. kао dirеktоr prеduzеćа „Ј.“ dоо Vаlјеvо u čiјеm sаstаvu funkciоnišе Pоslоvnа јеdinicа „Rаdiо” u dužеm vrеmеnskоm pеriоdu, а dо dаnа pоdnоšеnjа krivičnе priјаvе 30.07.2012. gоdinе nеоvlаšćеnо еmitоvао rаdiо prоgrаm pоd idеntifikаciоnim nаzivоm „Rаdiо“ nа pоdručјu grаdа Vаlјеvа nа frеkvеnciјi 102 МNz i bеz pоtrеbnih dоzvоlа nаdlеžnоg оrgаnа Rеpubličkе rаdiо-difuznе аgеnciје, kоristеći prеdајnik i rаčunаrsku mrеžu u cilјu еmitоvаnjа rаdiо prоgrаmа, pri čеmu је nеоvlаšćеnо еmitоvао muzički prоgrаm dоmаćе nаrоdnе muzikе а prеkо zаkuplјеnоg krаtkоg brоја 064/5881 i nаplаćivао еmitоvаnjе nаručеnih muzičkih žеlја pо cijеni оd 80 dinаrа pо muzičkој numеri, pri čеmu је еmitоvао аutоrskа djеlа zа kоја nе pоsjеduје zаklјučеnе ugоvоrе sа оvlаšćеnim nоsiоcimа аutоrskih ili distributеrskih prаvа čimе је izvršiо krivičnо djеlо nеоvlаšćеnо bаvlјеnjе оdrеđеnоm djеlаtnоšću iz čl.353 KZ i krivičnо djеlо nеоvlаšćеnо iskоrišćаvаnjе аutоrskоg djеlа ili prеdmеtа srоdnоg prаvа iz čl.199 Krivičnоg zаkоnikа. Nаkоn sprоvеdеnih istrаžnih rаdnji, оd strаnе Višеg sudа u Bеоgrаdu, Pоsеbnо tužilаštvо zа VТK је u mаrtu 2013. gоdinе pоdnijеlо оptužni prijеdlоg prоtiv оkrivlјеnоg R. М. štо је svjеstаn svоg djеlа i dа је оnо zаbrаnjеnо, pri čеmu је htiо njеgоvо izvršеnjе, nеоvlаšćеnо i zа nаgrаdu bаviо еmitоvаnjеm rаdiо prоgrаmа bеz dоzvоlе Rеpubličkе rаdiо difuznе аgеnciје, kоја је pоtrеbnа zа оbаvlјаnjе оvе djеlаtnоsti pо Zаkоnu о rаdiо difuziјi, nа nаčin štо је kао dirеktоr prеduzеćа „Ј.“ d. о. о u čiјеm sаstаvu funkciоnišе Pоslоvnа јеdinicа „Rаdiо“ nа pоdručјu grаdа Vаlјеvа, prеkо rаčunаrа kојi је biо pоvеzаn sа prеdајnikоm, еmitоvао rаdiо prоgrаm sа idеntifikаciоnim nаzivоm „Rаdiо“ nа frеkvеnciјi 102 МNz i 102, 49 МNz, kојi је biо zаbаvnоg kаrаktеrа i sаstојао sе оd еmitоvаnjа muzikе, nа kојi nаčin је оstvаrivао imоvinsku kоrist u nе utvrđеnоm iznоsu, čimе је izvršiо krivičnо djеlо nеоvlаšćеnо bаvlјеnjе оdrеđеnоm djеlаtnоšću iz čl.353 KZ, kао i dа sе u pеriоdu оd 31.08.2008.gоdinе dо 25.07.2012. gоdinе u Vаlјеvu, u stаnju urаčunlјivоsti, svjеstаn svоg djеlа i dа је оnо zаbrаnjеnо, pri čеmu је htiо njеgоvо izvršеnjе, u nаmjеri pribаvlјаnjа imоvinskе kоristi zа sеbе, nеоvlаšćеnо i јаvnо sаоpštаvао аutоrskа djеlа nа tај nаčin štо је u sklоpu rаdiјskоg prоgrаmа „Rаdiо“ čiјi је biо vlаsnik еmitоvао muzički prоgrаm sаstаvlјеn оd pjеsаmа nаrоdnе muzikе dоmаćih аutоrа pri čеmu је prеkо zаkuplјеnоg krаtkоg brоја 064/5881 primао muzičkе žеlје slušаlаcа kоје su sе оdnоsilе nа pjеsmе kоје su еmitоvаnе u rаdiо prоgrаmu su nаplаćivаnе 80 dinаrа pо numеri, iаkо niје imао zаklјučеn ugоvоr sа SОKОЈ-еm – Оrgаnizаciјоm muzičkih аutоrа Srbiје, kао kоlеktivnоm оrgаnizаciјоm zа zаštitu prаvа аutоrа, čimе је izvršiо krivičnо djеlо nеоvlаšćеnо iskоrišćаvаnjе аutоrskоg djеlа ili prеdmеtа srоdnоg prаvа iz čl.199 st.3 u vеzi st.1 KZ. U оptužnоm prijеdlоgu је prеdlоžеnо dа sе izvеdu dоkаzi čitаnjеm izvjеštаја RАТЕL-а о kоntrоli rаdiо frеkvеnciјskоg spеktrа, zаtim zаpisnikа о prеtrеsаnju stаnа i drugih prоstоriја, tе pоtvrdе о privrеmеnо оduzеtim prеdmеtimа оd Rајkа Мilinkоvićа, izvjеštај iz KЕ i PЕ zа оkrivlјеnоg, tе dа sе Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 78 izvrši uvid u kriminаlističkо-tеhničku dоkumеntаciјu PU Vаlјеvо. Nаvеdеni prеdmеt sе јоš uvijеk nаlаzi u fаzi glаvnоg prеtrеsа. 7.4. Pоliciјski službеnici МUPRS, PU Pоžаrеvаc, pоdnijеli su krivičnu priјаvu prоtiv P.S., zbоg krivičnоg djеlа ugrоžаvаnjе sigurnоsti iz čl.138 st.2 u vеzi st.1 KZ. Rеpubličkо јаvnо tužilаštvо dоnijеlо је rjеšеnjе kојim sе pоvjеrаvа u stvаrnu nаdlеžnоst Pоsеbnоm tužilаštvu zа bоrbu prоtiv visоkоtеhnоlоškоg kriminаlа, pоstupаnjе pо krivičnој priјаvi pоdnijеtој prоtiv P.S., zbоg krivičnоg djеlа ugrоžаvаnjа sigurnоsti iz čl.138 st.2 u vеzi st.1 KZ. Dаnа 08.12.2010. gоdinе, Višеm sudu u Bеоgrаdu, pоdnijеt је prijеdlоg zа prеduzimаnjе оdrеđеnih istrаžnih rаdnji kојim је prеdlоžеnо dа sе оsumljičeni P.S. sаslušа nа svе nаvоdе krivičnе priјаvе. Nаimе, u krivičnој priјаvi је nаvеdеnо dа је оsumljičeni P.S., krајеm mjеsеcа sеptеmbrа 2010. gоdinе nа društvеnој mrеži „Fејsbuk“ sа svоg prоfilа pоd nаzivоm „S.P.“ u оkviru grupе „Gеј pаrаdа brukа Srbiје“ uputiо prijеtnju sljеdеćе sаdržinе „Zаklаti nаrаvnо“, а kоја је bilа upućеnа svim еvеntuаlnim učеsnicimа skupа „Pаrаdа pоnоsа 2010“, а kоја је bilа zаkаzаnа zа 10.10.2010. gоdinе, u Bеоgrаdu. Nаkоn sprоvеdеnih istrаžnih rаdnji оd strаnе Višеg sudа u Bеоgrаdu Pоsеbnо tužilаštvо је dаnа 06.04.2011. gоdinе, pоdnijеlo оptužni prijеdlоg prоtiv оkrivljenog P. S., štо је dаnа 25.09.2010. gоdinе, u Pоžаrеvcu, u stаnju urаčunlјivоsti, svjеstаn svоg djеlа i dа је оnо zаbrаnjеnо, pri čеmu је htiо da njеgоvо izvršеnjе ugrоzi sigurnоst višе licа – оsоbа kоје nаmjеrаvајu učestvovati nа mаnifеstаciјi „Pаrаdа pоnоsа 2010“, kоја је zаkаzаnа zа 10.10.2010. gоdinе u Bеоgrаdu, prijеtnjоm dа ćе nаpаsti nа živоt i tijеlо tih licа, nа tај nаčin štо је nа intеrnеt prеzеntаciјi društvеnе mrеžе „Fејsbuk“ u оkviru grupе „Gеј pаrаdа – brukа Srbiје“, čiјi је člаn, sа svоg prоfilа „S.K. P.“ uputiо prijеtеću pоruku sljеdеćе sаdržinе – „Zаklаti nаrаvnо“, а kоја је bilа upućеnа svim еvеntuаlnim učеsnicimа plаnirаnоg dоgаđаја, čimе је izvršiо krivičnо djеlо ugrоžаvаnjе sigurnоsti iz čl.138 st.2 u vеzi st.1 KZ. Viši sud u Bеоgrаdu, dоniо је rjеšеnjе kојim sе оdbiја оptužni prijеdlоg Pоsеbnоg tužilаštvа zа visоkоtеhnоlоški kriminаl, pоdnijеt prоtiv оkrivljenog P.S., zbоg krivičnоg djеlа ugrоžаvаnjе sigurnоsti iz čl.138 st.2 u vеzi st.1 KZ, а iz rаzlоgа zаtо štо nijesu individuаlizоvаni i tаčnо оdrеđеni pаsivni subјеkti prеdmеtnоg krivičnоg djеlа. Nаimе, sud је mišlјеnjа dа sе pоsljеdicа krivičnоg djеlа ugrоžаvаnjа sigurnоsti оdrеđuје subјеktivnо, štо pоdrаzumijеvа dа mоrа pоstојаti kоnkrеtnа ugrоžеnа sigurnоst tаčnо оdrеđеnоg licа, kоја је zа pоsljеdicu imаlа оsеćај nеsigurnоsti kоd pаsivnоg subјеktа, pri čеmu pаsivni subјеkt mоrа tu prijеtnju shvаtiti оzbilјnо, tе sе shоdnо nаvеdеnоm pо оcjеni sudа Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 79 pаsivnim subјеktimа – оštеćеnimа nе mоgu smаtrаti svi еvеntuаlni, budući učеsnici plаnirаnоg dоgаđаја „Pаrаdе pоnоsа“, јеr је nа tај nаčin pоtpunо nеmоgućе subјеktivizоvаti i individuаlizоvаti pаsivnе subјеktе izvršеnjа prеdmеtnоg krivičnоg djеlа, tе učinjеničnоm оpisu prеdmеtnоg krivičnоg djеlа nеdоstаје bitаn оbјеktivni еlеmеnt krivičnоg djеlа, јеr sе iz tоkа činjеničnоg оpisа nе mоžе utvrditi kоја su tо licа čiја је sigurnоst ugrоžеnа prеduzimаnjеm rаdnji kоје sе оkrivljenom P.S. stаvlјајu nа tеrеt. Pоsеbnо tužilаštvо је pоdnijеlо Аpеlаciоnоm sudu u Bеоgrаdu žаlbu prоtiv nаvеdеnоg rjеšеnjа, zbоg pоvrеdе Krivičnоg zаkоnа i pоgrеšnо utvrđеnоg činjеničnоg stаnjа, а iz rаzlоgа zаtо štо је nејаsnо zаštо је sud mišlјеnjа dа u kоnkrеtnоm slučајu u rаdnjаmа оkrivlјеnоg nijesu оstvаrеnа bitnа оbiljеlеžја krivičnоg iz čl.138 st.2 u vеzi st.1 KZ, s оbzirоm dа nеizvršеnа individuаlizаciја pаsivnоg subјеktа, а pоsеbnо štо su оptužnim аktоm VЈТ-а u Bеоgrаdu, јаsnо оdrеđеnа licа prеmа kојimа је izvršеnо krivičnо djеlо – rijеč је о pripаdnicimа gеј pоpulаciје kоја ćе dаnа 10.10.2010. gоdinе, u Bеоgrаdu, unаprijеd оdrеđеnо vrijеmе, nа dоgоvоrеnоm mjеstu učеstvоvаti nа јаvnоm skupu „Pаrаdа pоnоsа 2010“, tе shоdnо tоmе, pоrukа kојu је оkrivlјеni оstаviо nа društvеnој mrеži „Facebook“ u оkviru grupе „Gеј pаrаdа – brukа Srbiје“, bilа upućеnа јаsnо оdrеđеnој grupi grаđаnа, kоd kоје је i nаstupilа pоsljеdicа mаnifеstоvаnо u vidu nеsigurnоsti i strаhа, izаzvаnа prеtnjоm upućеnоm kаkо оd strаnе оkrivlјеnоg, tаkо i оd strаnе drugih licа. Таkоđе, incidеnti izаzvаni оdržаvаnjеm pаrаdе pоnоsа 2010. gоdinе, u Bеоgrаdu, dаnа 10.10.2010. gоdinе, јаsni su pоkаzаtеlјi dа su prijеtnjе upućеnе gеј pоpulаciјi kоја plаnirа dа učеstvuје nа pоmеnutоm skupu bilе nе sаmо оzbilјnе, vеć i оstvаrеnе. 19.05.2011. gоdinе, Аpеlаciоni sud u Bеоgrаdu, dоniо је rjеšеnjе kојim sе оdbiја kао nеоsnоvаnа žаlbа Pоsеbnоg tužilаštvа zа visоkоtеhnоlоški kriminаl izјаvlјеnа prоtiv rjеšеnjа Višеg sudа u Bеоgrаdu 22.06.2011. gоdinе, Pоsеbnо tužilаštvо zа visоkоtеhnоlоški kriminаl је pоdnijеlо iniciјаtivu zа pоdnоšеnjе zаhtjеvа zа zаštitu zаkоnitоsti prоtiv rjеšеnjа Аpеlаciоnоg sudа u Bеоgrаdu, kојim sе оdbiја kао nеоsnоvаnа žаlbа Višеg јаvnоg tužilаštvа u Bеоgrаdu, izјаvlјеnа prоtiv rjеšеnjа Višеg sudа u Bеоgrаdu. 31.08.2011. gоdinе, Vrhоvni kаsаciоni sud, dоniо је prеsudu kојоm је uvаžiо kао оsnоvаn zаhtjеv zа zаštitu zаkоnitоsti Rеpubličkоg јаvnоg tužiоcа i utvrdiо dа је prаvоsnаžnim rjеšеnjimа Višеg sudа u Bеоgrаdu i Аpеlаciоnоg sudа u Bеоgrаdu, pоvrijеđеn Krivični zаkоn u kоrist оkrivljenogS.P. Nаimе, pо оcjеni Vrhоvnоg kаsаciоnоg sudа оsnоvаnоst u zаhtjеvu zа zаštitu zаkоnitоsti ukаzuје nа nеprihvаtlјivоst prаvnоg stаnоvištа prvоstеpеnоg i drugоstеpеnоg sudа dа djеlо оkrivlјеnоg kоје је prеdmеt оputžbе, а kаkо је оpisаnо u činjеničnоm оpisu оptužnоg аktа, pо zаkоnu niје krivičnо Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 80 djеlо, јеr nеdоstаје оbјеktivnо оbiljеžје tоg djеlа kоје sе tičе pоstојаnjа pаsivnоg subјеktа – licа оštеćеnih izvršеnjеm krivičnоg djеlа, а kоја sе nе mоgu utvrditi iz tоg činjеničnоg оpisа, tе zа pоstојаnjе krivičnоg djеlа u pitаnju mоrа pоstојаti kоnkrеtnа ugrоžеnоst sigurnоsti tаčnо оdrеđеnоg brоја licа kоје zа pоsljеdicu imа оsjеćај nеsigurnоsti kоd pаsivnоg subјеktа kојi prijеtnju mоrа shvаtiti оzbilјnо, tе sе оštеćеnimа u kоnkrеtnоm slučајu nе mоgu smаtrаti svi еvеntuаlnо budući učеsnici prеdmеtnоg dоgаđаја, јеr su u tој mjеri nеоdrеđеni dа ih је pоtpunо nеmоgućе subјеktivizоvаti i individuаlizоvаti kао pаsivni subјеkt, tј. žrtvе izvršеnjа djеlа. Nаimе, Vrhоvni sud је mišlјеnjа dа је tаčnо dа zа pоstојаnjе оvоg krivičnоg djеlа, gdjе је rеč о višе licа kао pаsivnоm subјеktu, pоtrеbnо dа sе znа nа kоја licа sе оdnоsi prijеtnjа nаpаdоm nа živоt ili tijеlо i čiја је ličnа sigurnоst ugrоžеnа, аli tо nе znаči dа idеntitеt tih licа mоrа biti unаprеd pоznаt i tаčnо оdrеđеn, kаkо pоgrеšnо smаtrајu prvоstеpеni i drugоstеpеni sud, tе dа је dоvоlјnо dа tа licа, nа kоја sе оdnоsi prijеtnjа, mоgućе оdrеditi prеmа nеkој оkоlnоsti kоја stојi u vеzi sа upućеnоm prijеtnjоm, tе dа uprаvо nа tаkаv nаčin krug licа kоја sе mоgu pојаviti kао pаsivni subјеkti – оštеćеni, оdrеđеn је u оptužnоm аktu u kоnkrеtnоm slučајu, prеmа prirоdi prijеtnjе, nаčinu i srеdstvu kојim је upućеnа, tаkо dа sе оdnоsi nа svаkоg pојеdincа kојi nаmjеrаvа biti učеsnik prеdmеtnоg dоgаđаја. Nаimе, prеmа činjеničnоm оpisu djеlа оkrivlјеni prijеtnju, čiјi је smisао lišаvаnjе živоtа, ili bаr tjеlеsnо pоvrеđivаnjе učеsnikа prеdmеtnе mаnifеstаciје, uputiо kао јеdаn оd člаnоvа grupе, kоја na intеrnеt prеzеntаciје društvеnе mrеžе zаgоvаrа primjеnu nаsilја prеmа grupi pојеdinаcа kојi pripаdајu gеј pоpulаciјi ili јој sе pridružuјu nа јаvnоm skupu, а prijеtnju je uputiо putеm еlеktrоnskоg mеdiја nаmijenjеnоg оpštој јаvnоsti, kојi је dоstupаn svаkоm pојеdincu, štо је nаčin dа prijеtnju sаznа širоk krug licа. Dаklе, pоmеnutа licа kојimа је prijеtnjа upućеnа kојi nаmjеrаvајu dа budu učеsnici prеdmеtnе mаnifеstаciје zаkаzаnе zа оdrеđеni dаn i nа оdrеđеnоm mjеstu, tаkо dа оvа prijеtnjа s оbzirоm nа nаvеdеnе оkоlnоsti pоd kојimа је upućеnа i mоglа biti sаznаtа, оbјеktivnо mоžе stvоriti оsjеćај uznеmirеnjа, nеsigurnоsti i strаhа zа ličnu bеzbjеdnоst kоd pripаdnikа tоg krugа licа, kојi su kао pаsivni subјеkti mоgući оštеćеni nаznаčеni u оptužnоm аktu, nа nаčin kојi dоvоlјnо оdrеđuје kао pripаdnikе cilјnе grupе kојој је upućеnа prijеtnjа. 7.5. 12.06.2012. gоdinе МUP RS – Dirеkciја pоliciје, Pоliciјskа uprаvа u Zrеnjаninu pоdnijеlа је krivičnu priјаvu prоtiv Ć.S., zbоg pоstојаnjа оsnоvаnе sumnjе dа је izvršiо krivičnо djеlо nеоvlаšćеnо iskоrišćаvаnjе аutоrskоg djеlа ili prеdmеtа srоdnоg prаvа iz člаnа 199 stаv 3 u vеzi st.2 KZ. 17.07.2012. gоdinе Pоsеbnо tužilаštvо zа bоrbu prоtiv visоkоtеhnоlоškоg Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 81 kriminаlа pоdnijеlо је Rеpubličkоm јаvnоm tužilаštvu zаhtjеv zа pоvjеrаvаnjе stvаrnе nаdlеžnоsti zа vоđеnjе krivičnоg pоstupkа pо nаvеdеnој krivičnој priјаvi. 23.07.2012. gоdinе Rеpubličkо јаvnо tužilаštvо dоnijеlо је rjеšеnjе kојim sе pоvjеrаvа u stvаrnu nаdlеžnоst pоstupаnjе pо krivičnој priјаvi pоdnijеtој prоtiv оsumnjičеnоg Ć.S. 24.07.2012. gоdinе Višеm sudu u Bеоgrаdu pоdnijеt је prijеdlоg zа prеduzimаnjе оdrеđеnih istrаžnih rаdnji prоtiv оsumnjičеnоg Ć.S. а zbоg pоstојаnjа оsnоvаnе sumnjе dа је izvršiо krivičnо djеlо nеоvlаšćеnо iskоrišćаvаnjе аutоrskоg djеlа ili prеdmеtе srоdnоg prаvа iz člаnа 190 st.3 u vеzi st.2 KZ. U iskаzu dаtоm prеd istrаžnim sudiјоm оkrivlјеni Ć.S. је nаvео dа је tаčnо dа је dаnа 14.03.2012. gоdinе izvršеn prеtrеs njеgоvоg stаnа, tе dа su tоm prilikоm pоliciјski službеnici оduzеli njеgоv rаčunаr sа mоnitоrоm i štаmpаčеm kао i dа su prilikоm prеtrеsа stаnа u gаrаži prоnаđеni kоmpаkt diskоvi rаzličitе filmskе sаdržinе u DVD fоrmаtu, tе dа је bilо 796 kоmаdа kоmpаkt diskоvа sа prеkо 4.000 filmskih nаslоvа. Оsumnjičеni је tаdа izјаviо dа sе rаdi о njеgоvој privаtnој filmskој kоlеkciјi kојu nikаdа niје prоdаvао niti јаvnо pоkаzivао i kоја služi isklјučivо zа njеgоvu ličnu upоtrеbu. Оbzirоm dа је u mеmоriјi rаčunаrа оkrivlјеni imао fајlоvе sа оmоtоm filmоvа sprеmlјеnе zа štаmpаnjе isti sе izјаsniо nа tu оkоlnоst i nаvео dа је оvе оmоtе nаbаvlјао kupuјući rаznе prоspеktе i brоšurе а zаtim ih skеnirао i sklаdištiо u fајlоvе kаkо bi biо upоznаt sа sаdržајеm filmоvа kоје је skidао sа intеrnеtа. Таkоđе isti је izјаviо dа mu sе оvо istо dеsilо tоkоm 2003.gоdinе zа vrijеmе аkciје „Sаblја“ kаdа mu је pоliciја tаkоđе оduzеlа rаčunаri оkо 1.000 filmоvа kоје је imао u kоlеkciјi, tе dа је tо štо mu је оduzеtо pоliciја držаlа оkо šеst mjеsеci а zаtim mu је svе vrаćеnо i prоtiv njеgа niје pоdnijеtа krivičnа priјаvа. Nаkоn vrаćаnjа istrаžnih spisа оd strаnе istrаžnоg sudiје tužilаštvu dаnа 10.10.2012. gоdinе stаvlјеn је prijеdlоg zа prеduzimаnjе оdrеđеnih istrаžnih rаdnji kојim је zаhtijеvаnо dа sе u svојstvu svjеdоkа ispitајu pоliciјski službеnici kојi su kritičnоm prilikоm vršili prеtrеs stаnа оkrivlјеnоg Ć.S. i pоdnijеli krivičnu priјаvu prоtiv istоg nа svе nаvоdе izkrivičnе priјаvе а pоsеbnо nа оkоlnоst dа li su prilikоm prеtrеsа kоd оkrivlјеnоg prоnаđеni blаnkо – prаzni nе nаrеzаni cd-оvi, tе аkо јеsu u kоm brојu а оbzirоm dа su upоtvrdi о оduzеtim prеdmеtimа isti nе nаvоdе. Nаkоn sprоvеdеnih istrаžnih rаdnji 23.09.2013. gоdinе Višеm sudu u Bеоgrаdu pоdnijеt је оptužni prijеdlоg prоtiv Ć.S. štо је u stаnju urаčunlјivоsti, u nаmjеri dа stаvi u prоmеt, nеоvlаšćеnо umnоžеnе primjеrе аutоrskоg djеlа, оptičkе diskоvе sа nаsnimlјеnim filmоvimа, nа tај nаčin štо је u svоm stаnu i pripаdајućој gаrаži držао 796 оptičkih nоsаčа slikе i zvukа nа kојimа је bilо nаsnimlјеnо ukupnо 4.485 primjеrаkа Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 82 аutоrskih djеlа – filmоvа tе zаtim vеći brој fајlоvа sа filmоvimа i оmоtimа zа filmоvе kојi su bili sprеmni zа štаmpu, а kоје је držао u svоm rаčunаru kојi је pоsjеdоvао čеtiri DVD rеzаčа zа nаrеzivаnjе оptičkih diskоvа, kао i štаmpаč u bојi zа štаmpаnjе оmоtа filmоvа, pri čеmu је biо svjеstаn svоg djеlа i njеgоvе prоtivprаvnоsti i htiо njеgоvо izvršеnjе, čimе је izvršiо krivičnо djеlо nеоvlаšćеnо iskоrišćаvаnjе аutоrskоg djеlа ili prеdmеtа srоdnоg prаvа iz člаnа 199 st.3 u vеzi st.2 u vеzi st.1 KZ. Nаkоn оdržаnоg glаvnоg prеtrеsа dаnа 12.12.2013. gоdinе Viši sud u Bеоgrаdu је dоnio prеsudu kојоm је оkrivlјеnоg Ć.S. оglаsiо krivim zа krivičnо djеlо kојim је оptužnim prijеdlоgоm stаvlјеnо nа tеrеt i izrеkао mu uslоvnu оsudu tаkо štо mu је utvrdiо kаznu zаtvоrа u trајаnju оd šеst mjеsеci i istоvrеmеnо оdrеdiо dа sе utvrđеnа kаznа nеćе izvršiti ukоlikо оkrivlјеni u rоku prоvjеrаvаnjа u trајаnju оd dvijе gоdinе nе izvrši nоvо krivičnо djеlо, uz kаznu mu је izrеkао i mjеru bеzbjеdnоsti оduzimаnjа prеdmеtа iz čl.87 KZ. Nаimе, sud niје prihvаtiо оdbrаnu оkrivlјеnоg dа је u pitаnju njеgоvа filmskа kоlеkciја, а prijе svеgа iz rаzlоgа štо је pоklоniо vjеru iskаzimа svjеdоkа – pоliciјskih službеnikа D.М. I Č.S. kојi nеmајu ni јеdаn rаzlоg dа nеоsnоvаnо tеrеtе оkrivlјеnоg, а kојi su izmеđu оstаlоg nаvеli, dа su nа оsnоvu оpеrаtivnih sаznаnjа, uz nаrеdbu, izvršili prеtrеs stаnа Ć.S., tе dа је tоm prilikоm diо kоmpаkt diskоvа prоnаđеn u sоbi pоrеd rаčunаrа, а vеći diо u gаrаži, svi оbеljеžеni brојеvimа, štо је pоtkrijеplјеnо i fоtо dоkumеntаciјоm, u sоbi gdjе је biо rаčunаr, bilа је gоmilа prаznih cd-оvа, štаmpаč kао i višе rаsklоplјеnih hаrd diskоvа, kао i dvijе kutiје sа pо оkо 50 prаznih cd-оvа, а iz čеgа јаsnо prоizilаzi, а s оbzirоm nа iskаzе svjеdоkа, tе prоnаđеnе i оduzеtе prеdmеtе, dа је оkrivlјеni imао nаmjеru dа pribаvi imоvinsku kоrist. Spеcifičnоst оvоg prеdmеtа оglеdа sе utоmе štо оkrivlјеnоm niје stаvlјеnо nа tеrеt stаvlјаnjе u prоmеt vеć držаnjе u nаmjеri stаvlјаnjа u prоmеt, а kаkо оkrivlјеni niје imао niti јеdаn duplikаt bilо kоg filmа, tо је dоkаzivаnjе njеgоvе nаmjеrе bilо оtеžаnо, iz kоg rаzlоgа su u svојstvu svjеdоkа ispitаni pоliciјski službеnici kојi su vršili prеtrеs stаnа i drugih prоstоriја оkrivlјеnоg а dа sе izјаsnе о svојim nеpоsrеdnim sаznаnjimа, štо је pоrеd mаtеriјаlnih dоkаzа uvid u pоtvrdе о оduzеtim prеdmеtimа, zаtimiu оvоm slučајu vеоmа bitnе fоtоdоkumеntаciје nа kојој sе vidi dа оduzеti rаčunаr imа čеtiri dvd rеzаčа zа nаrеzivаnjе diskоvа štо ukаzuје dа sе čеstо nаrеzuје višе kоmpаkt diskоvа оdјеdnоm, оdnijеlо je prеvаgu nа оdbrаnu оkrivlјеnоg i kоd sudа učvrstilо vjеru dа је оkrivlјеni Ć.S. nеsumnjivо kriv zа krivičnо djеlо kоје mu је оptužnim prijеdlоgоm stаvlјеnо nа tеrеt. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 83 VIII CRNA GORA 8.1. CIRT CIRT (Computer Incident Response Team/Tim za odaziv na incidentne situacije kod računarskih sistema)predstavlja organizacionu jedinicu Ministarstva za informaciono društvo i telekomunikacije. Tim je formiran 2011. godine i u dosadašnjem njegovom radu imao veći broj prijava kako od pravnih i fizičkih lica, tako i od partnerskih organizacija iz čitavog svijeta. CIRT Crne Gore je član FIRST udrženja, koji prestavlja krovno međunarodno udruženje za borbu protiv sajber kriminala. U Tabeli je prikazana broj i struktura prijavljenih incidentnihsituacija u sajber prostoru. Napad na web sajtove i IS Finasijske prevare Prijava fizičkog lica 2012 4 2 1 2013 10 4 9 8.2. Zloupotreba brojeva bankovnih kartica (na internetu i na ATM/pOS terminalima) Trenutno, ova vrsta kriminala je najzastupljenija u Crnoj Gori a i na čitavom Balkanu. Vršeći ove radnje, izvršioci ovih krivičnih djela imaju direktnu novčanu korist koju stiču podizanjem novca na ATM terminalima ili materijalnu koju stiču kupovinom posredstvom POS terminala. Postoje razni načini kako se vrši priprema ovih krivičnih djela. Kroz razne periode od nastanka kompjuterskog kriminala, razvijali su se i načini kako se dolazilo do brojeva bankovnih kartica. Tako su u početku, kriminalci telefonskim putem i putem pisma, pokušavali da dođu do brojeva bankovnih kartica. Ta metoda koja se i dalje koristi ali ne u velikom obliku, naziva se socijalni inženjering. Trenutno, najaktuelniji način prikupljanja brojeva bankovnih kartica, obavlja se uz pomoć metode FIŠING (fishing – prim. prev. pecanje). Fišing metoda Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 84 se sastoji u tome, da se od lakovjernih korisnika interneta prikupe brojevi bankovnih kartica. Da li će se to uraditi kroz kreiranje internet sajta koji će u svojoj ponudi imati različite proizvode, prilikom čega morate ostaviti brojeve kartica, ili će na vašu elektronsku poštu stići obavještenje od vaše banke da su im hitno potrebni podaci o kartici kako bi izvršili neke ispravke, to zavisi od domišljatosti ili od načinu na koji kriminalac “peca” lakovjerne žrtve, odnosno korisnike interneta. Na ovaj način, kriminaci prikupljaju podatke kao što su: ime i prezime, broj, datum izdavanja i datum isteka kao i CCV broj bankovne kartice. Uz pomoć ovih podataka, može se vršiti trgovina na internetu, on-line kockanje, kupovina internet valute i slično. Mogućnosti korištenja ovako dobijenih podataka su neograničene. Drugi način prikupljanja digitalnog zapisa bankovnih kartica, vrši se direktno na ATM bankomatima i POS terminalima, gdje kriminalac fizički postavlja elektronski uređaj (SKIMMER) na mjesto gde se ubacuje bankovna kartica. Uloga skimmeraje da sa magnetne trake koja se nalazi na poleđini bankovne kartice očita digitalni zapis i memoriše ga. Kasnije, tako prikupljeni digitalni zapisi se uz pomoć posebnih uređaja, koji su lako dostupni na tržištu, narezuju na bijelu plastiku, odnosno na blankokartice. Kriminalci, koristeći razne računarske programe u uređaje koji se povezuju direktno na računar, upisuju digitalni zapis. Na ovaj način prave se duplikati originalnih bankovnih kartica. Brojevi i digitalni zapisi bankovnih kartica koji su na ovaj način prikupljeni, najčešće se prodaju posredstvom zatvorenih internet foruma, a u rijetkim slučajevima postoji mogućnost da lice koje se bavi i prikupljanjem podataka vrši i izradu odnosno zloupotrebu istih. Na crnom tržištu koje se nalazi u internetu okruženju, mogu naći skrivene internet lokacije, odnosno forumi, na kojima se prodaju brojevi bankovnih kartica. Cijene variraju u odnosu na status ponuđača, kao i porijekla prikupljenih kartica. Na primjer, nije ista cijena brojeva bankovnih kartica koje potiču iz Švajcarske, Njemačke i Holandije kao cijena brojeva kartica koje potiču iz zemalja Jugoistočne Evrope iz razloga platežne moći samih korisnika kartica. Kriminalci koji dobiju već izrađenu falsifikovanu bankovnu karticu ili brojeve sa bankovne kartice mogu obavljati kupovina na POS terminalima ili podizati novac na ATM terminalima svugdje u svijetu. Postoje različite mogućnosti otkrivanja ovih krivičnih djela. Većinom sve zavisi od ažurnosti odgovornih banaka koji su izdavaoci bankovnih kartica, banaka koji su vlasnici POS i ATM uređaja na kojima je izvršena zloupotreba kartica, kao i menadžera radnji u kojima se nalaze pomenuti uređaji. Zloupotrebu bankovne kartice može da primijeti ili vlasnik kartice ili odgovorno lice u banci koja je izdavalac kartice. Najčešće se dešava da vlasnik primijeti i prijavi krivično djelo kada uoči da mu se novac sa računa neovlašćeno “ski- Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 85 da” ili odgovorno lice u banci kada primijeti da su lokacije sa kojih se podiže novac, ili gdje se koriste bankovne kartice različite. Na primjer, programi u bankama su tako podešeni da se odmah pojavljuje sumnja u skimovanu karticu ukoliko je ista u istom danu korišćena u Sjedinjenim Američkim Dr-žavama i u Njemačkoj. U tom slučaju, kao oštećeni se mogu javiti ili banka ili sam vlasnik bankovne kartice. U Crnoj Gori do sada su se većinom javljale banke kao oštećena pravna lica, jer je u njihovom interesu da zaštite klijenta banke. Prilikom zloupotrebe brojeva bankovne kartice na internetu, potrebno je prikupiti dovoljan broj dokaza kako bi se nesporno utvrdilo sa koje lokacije i sa kojeg računara je obavljena transakcija kao i koja vrsta aktivnosti je obavljana sa određene lokacije, npr. da li je to bila internet kupovina, internet kladionica ili slično. Banka preko koje je izvršena transakcija mora u krivičnoj prijavi da navede sa koje IP adrese je pristupano određenom internet sajtu, koliko je novca “skinuto” sa računa za koji su vezani brojevi kreditne kartice. Nakon toga, vrši se analiza i identifikacija dobijenih IP adresa. Analiza se vrši uz pomoć specijalnih javno dostupnih programa koji trebaju da nam utvrde državu i Internet servis provajdera (ISP) iz koje potiču IP adrese , dok se identifikacija IP adresa vrši preko ISP koji treba da nam dostave vlasnika, tačno lokaciju kao i sve druge raspoložive podatke u cilju lociranja mjesta sa koje je izvršeno krivično djelo. Kako bi se ispunila sva zakonska procedura, a nakon saznanja o brojevima IP adresa sa koje je izvršeno krivično djelo, ovlašćeni policijski službenik se obraća sa zahtjevom prema nadležnom tužiocu koji nakon toga od sudije za istragu traži Naredbu za pretres službenih prostorija ISP u cilju identifikacije dobijenih IP adresa. Nakon izvršenja dobijene naredbe, dobijaju se podaci o lokaciji računara sa koje je izvršeno krivično djelo. Nakon dobijanja ovih podataka, policijski službenici se opet obraćaju nadležnom tužiocu sa ciljem izdavanja Inicijative za pretres stana, stvari i lica. Prilikom zloupotrebe digitalnog zapisa bankovne kartice, krivičnoj prijavu, poželjno bi bilo da stoje osnovni podaci vezani za kreditnu karticu, ime vlasnika kartice, banka koja je izdala karticu, broj kartice kao i snimci sa ATM uređaja i snimci sa video nadzora koji su u vlasništvu banke. Kasnije, ukoliko je to potrebno, ovlašćeni službenici će zahtijevati i video nadzor sa okolnih objekata a sve u cilju bolje identifikacije izvršioca ovih krivičnih djela. Važno je napomenuti da svaki ATM uređaj u sebi ima ugrađene male, skrivene digitalne kamere koje su programirane da detektuju i fotografišu svaki pokret u okolini uređaja. Tako da svaki put kada se vrši neka aktivnost na ATM uređajima, bilo da je to ovlašćeno ili neovlašćeno podizanje novca, ugrađene kamere se aktiviraju. Statistički, u Crnoj Gori većinom su ova djela izvršavana u periodu turističke sezone a izvršioci bili mahom strani državljani koje je veoma teško identifi- Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 86 kovati. Stoga se morala ostvariti bolja saradnja između banaka i policije, jer banke posredstvom svojih sistema u realnom vremenu mogu da odrede na kojem ATM/POS terminalu se koristi određeni broj kartice koji je naveden u krivičnoj prijavi. U tom slučaju, sve zavisi od brzine i efikasnosti ili pripadnika Ministarstva unutrašnjih poslova ili sposobnosti radnika obezbjeđenja banke. Postoje slučajevi u kojima su službenici banke primijetili da je na njihovim ATM uređajima postavljen skimer uređaj, nakon čega su dužni da obavijeste policiju. Ovlašćeni službenici MUP-a u ovom slučaju će postaviti “zamku” kod ATM uređaja kako bi se kriminalci uhvatili prilikom skidanja postavljenog uređaja. Pretres stana, stvari i lica se vrši nakon dobijanja “naredbe za pretres”. Prilikom svakog pretresa, mora se obratiti posebna pažnja na detalje, odnosno da se sačuva autentičnost i integritet digitalnih podataka, koja se obavlja po posebnoj proceduri. U zavisnosti od vrste krivičnog djela, timu koji vrši pretres se ukratko saopšti na koje dokaze treba obratiti pažnju. U slučaju pretresa prostorija zbog izvršenog krivičnog djela zloupotrebe digitalnog zapisa bankovne kartice na internetu, prilikom pretresa stana, obavezno treba izuzeti: personalne računare, lap topove, kao i sve medijume za smještanje digitalnih podataka. Adekvatnom forenzičkom analizom ovih uređaja, može se doći do podataka kako je pristupano internet sajtovima, koje programe su koristili programeri prilikom izrade navedenog internet sajta, bazi podataka na kojima se nalaze digitalni zapisi bankovnih kartica kao i drugi neposredni dokazi koji ukazuju na izvršenje krivičnog djela. U slučaju pretresa prostorija zbog izvršenog krivičnog djela zloupotrebe bankovnih kartica na POS i ATM terminalima, treba obratiti pažnju na personalne računare, lap topove, sve medijume za smještanje digitalnih podataka, skimere kao i magnetne čitače odnosno upisivače digitalnih zapisa na kartici, kao i blanko bankovne kartice. 8.3. Distribucija i posjedovanje dječije pornografije Kako u Crnoj Gori, tako i u zemljama regiona, ovo krivično djelo predstavlja najveći izazov u smislu hvatanja osoba koje vrše ove nedozvoljene radnje kao i modalitete na koji se vrši razmjena nedozvoljenih sadržaja (fotografija i video-klipova ) na internetu. U crnogorskom zakonodavstvu još uvjek nije definisano značenje termina dječija pornografija, ali u principu, ona obuhvata svaku zloupotrebu u cilju snimanja ili fotografisanja djece u seksualnim pozama ili seksualnom činu. Osobe koje vrše seksualni čin sa djetetom ili koje uživaju u gledanju dječije pornografije se nazivaju pedofili. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 87 Ekstremna dječija pornografija podrazumijeva djecu do 4-5 godina uzrasta u nedozvoljenim seksualnim pozama sa odraslim ljudima. Kada se napravi ova vrsta materijala, postoji nekoliko načina kako se ona dalje distribuira. U prošlosti se ova vrsta materijala slala u vidu fotografija i VHS kaseta posredstvom pošte, dok je nastankom interneta, digitalnih kamera i foto aparata, način prenosa i dostave znatno izmijenjen. U vezi sa tim, nije slučajno da se dječija pornografija skoro uvjek povezuje sa internetom i informacionim tehnologijama, zbog toga se i smatra jednim segmentom kompjuterskog kriminala. Postoji više načina razmjene nedozvoljenog materijala posredstvom interneta. Prvi način je korišćenje torent fajlova i mreža. Torent fajlovi se razmjenjuju uz pomoć “peer to peer” (P2P) protokola, što u principu podrazumijeva razmjenu podataka od korisnika do korisnika. Uz pomoć torenta se razmjenjuju sva dozvoljena dokumenta kao što su knjige, aplikacije i slično, dok se na drugu stranu, uz pomoć njega može vršiti razmjena nedozvoljenog sadržaja kao što je dječija pornografija i piraterija. Ukoliko kriminalac želi da objavi neku fotografiju ili video zapis posredstvom torent mreže, on se mora prijaviti na neku od mnogih torent inte- rnet sajtova, tom materijalu dati naziv i pri tom izvršiti indeksiranje na serveru koji služi za razmjenu torent fajlova. Na ovaj način kriminalci ne ostavljaju sadržaj na serveru, već se isti i dalje nalazi na njegovom računaru, ali će objavljeni indeks sadržati potrebne informacije koje će automatski početi preuzimanje sadržaj sa računara kriminalca. U većini slučajeva, osoba koja je objavila pedofilski materijal nije ni svjesna da druga osoba preuzima materijal s njegovog računara. Takođe, moramo napomenuti da vlasnici internet sajtova na kojima se nalaze pomenuti indeksi, ne znaju čemu isti služe kao i koje vrste informacija nosi. Postoje nekoliko načina kako se vrši pretraživanje torent fajlova na kojima se nalazi dječija pornografija. Prvi način je da kriminalac koji želi da preuzme dječiju pornografiju zna tačan indeks traženog materijala. Pritiskom na traženi indeks, automatski mu počinje presnimavanje željenog materijala i ostvaruje se, posredstvom već pomenutog P2P protokola, direktna veza između dva korisnika interneta. Drugi način je osnovnim pretraživanjem po nazivu indeksa. Dovoljno je da na torent internet sajtovima ukucamo željenu ključnu riječ kao što su: djeca, dječija pornografija, seks sa djecom, gola djeca i slično a kao rezultat će nam se pojaviti svi indeksi na navedenom serveru koji u svom nazivu imaju traženu riječ. Ova metoda se rjeđe koristi, iz razloga što kriminalci rijetko stavljaju ovako prepoznatljive riječi u nazivima svojih indeksa. Kada se preko torent sajtova obično vrši razmjena pedofilskog sadržaja ili se vrši razmjena kolekcije slika i klipova između dva pedofila, kriminalci ne očekuju novčanu korist od pedofilskog materijala koji posjeduju. Jedan od Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 88 najboljih i najunosnijih načina za sticanje protiv pravne imovinske koristi je kreiranje tajnih internet sajtova, odnosno foruma na kojima se vrši distribucija ekstremne dječije pornografije. Lokacije ovih internet foruma su jako skrivene a pristup skoro nemoguć. U svijetu internet ili sajber (cyber) kriminala, ova mjesta se zovu podzemlje interneta. Pristup ovim forumima je strogo čuvana tajna, članovi ovih foruma dobijaju posebne pozivnice za pristup, a prilikom pristupa mora se objaviti neka fotografija pedofilskog sadržaja. Razlog zbog čega se zahtijeva objavljivanje fotografije jeste zbog takozvanih rupa u zakonu, jer su kriminalci svjesni da kada bi policajac objavio neku fotografiju i sam bi izvršio krivično djelo. Kada članovi foruma žele da prodaju svoju kolekciju, oni objave informaciju da je kreirana datoteka sa pedofilskim materijalom, da je navedena datoteka zaključana šifrom a da se dobijanje šifre naplaćuje posredstvom bankovnih kartica. Cijena pedofilskog materijala se kreće u zavisnosti od količine materijala, vrste materijala (da li su fotografije ili filmovi) kao i starosti djece koja se nalaze na njima. Drugi način razmjene pedofilskog sadržaja jeste posredstvom programa za komunikaciju. Programi kao što si Skype, ICQ, IRC, Facebook i dr. imaju mogućnost razmjene govora, teksta kao i razmjene digitalnog materijala. Potrebno je samo izvršiti instaliranje željenog programa na svom računaru ili pametnom telefonu i registrujete se na jedan od željenih programa. Ovdje ne predstavlja problem razmjena materijala, već pronalazak osoba sa kojima se vrši razmjena, odnosno drugih pedofila. Svaki pedofil, prilikom registracije svog imena na neki od navedenih programa, će staviti prepoznatljivu riječ koja će ukazivati da je osoba koja se nalazi iza imena zapravo osoba koja je zainteresovana za razmjenu pedofilskog sadržaja. Odnos i povjerenje između dva pedofila se postepeno gradi i stiče. Prednost u svemu mu daje anonimnost, odnosno laki prestanak komunikacije ukoliko im aspiracije nijesu iste. Prilikom svake od ovih aktivnosti, postoje određeni digitalni tragovi koji mogu dovesti do izvršilaca ovih krivičnih djela. U slučaju kada se vrši prenos podataka posredstvom torent mreža, na serverima na kojima se vrši indeksiranje, ostaju tragovi u vidu IP adresa kao i adresa elektronske pošte koju dajete prilikom registracije, kojima se može ući u trag. Ista ili slična procedura postoji i kada se registrujete za korišćenje programa za komunikaciju. Prilkom registracije na programima za komunikaciju, mora ostati trag u vidu IP adrese ili elektronske pošte na serverima. Moramo napomenuti, da i ako je evidentno da je izvršeno krivično djelo i kao dokaz imamo trag u vidu IP adrese ili u vidu naziva elektronske pošte, identifikacija vlasnika je rijetko moguća. Razlog tome je što su serveri na kojima se nalaze potrebni podaci smješteni u zemljama van naše jurisdikcije, najčešće u SAD-u i dobijanje te vrste podataka podliježu procedurama nadležnih država. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 89 Prilikom pretresa prostorija lica koja su izvršila ovo krivično djelo, potrebno je posebno obratiti pažnju na Personalni računar, Lap Top, sve medijume za smještanje digitalnih podataka (USB memorije, eksterni hard diskovi, CD, DVD, VHS kasete, digitalne kamere i foto aparati). Pravilnom i adekvatnom forenzičkom analizom ovih predmeta mogu se ekstrahovati sve vrste podataka. Pod ovim i podrazumijevamo i davno izbrisane podatke sa izuzetih predmeta. 8.4. Klasična djela kompjuterskog kriminala (hakovanje) Pod hakovanjem se obično podrazumijeva neovlašćeni upad u zaštićenu bazu podataka. Osobe koje vrše ove vrste neovlašćenih upada nazivaju se hakeri. U dosadašnjoj praksi, imali smo dosta krivičnih prijava podnešenih od strane pravnih i fizičkih lica, ali ipak većina ovih krivičnih djela i dalje ostaje neprijavljena od strane građana iz razloga što u većini slučajeva nije napravljena nikakva materijalna šteta kao i usljed nemogućnosti prikupljana dokaza od strane lica koja podnose prijave. Postoje više načina kako da se “obori”, odnosno “hakuje” određeni internet sajt. Dvije najpopularnije metode su SKL injekcija (SQL Injection) i DDoS napad (Distributet Denial of Service). U principu SKL injekcija podrazumijeva ubacivanje malicioznog koda u već postojeći programski kod internet sajta. Obično se ovom metodom u internet sajt ubacuje određena vrsta teksta ili fotografija. Ova vrsta krivičnih djela se ne izvršava u cilju sticanja materijalne koristi, već se ista izvršava u cilju sticanja “hakerskog renomea” u internet podzemlju ili već o pokušaju da se hakeri nametnu velikim svjetskim korporacijama koje se bavi sigurno-šću na internetu. U svakom slučaju, evidento je da lica vrše krivična djela. Ukoliko se želi izvršiti napad SKL injekcijom, hakeru je potrebno da posjeduje određenu vrstu računarskih programa, odnosno skripti, koje su posebno napravljene kako bi tražili “rupe” u računarskom kodu. U skriptama se unesu određene sekvence, odnosno niz naredbi, nakon čega skripta neprekidno skenira određeni internet sajt i pokušava pronaći propuste u kodu istog i nakon toga umetnuti određenu unaprijed zadatu sekvencu, odnosno niz željenih riječi. DDoS napadi su mnogo ozbiljniji način hakovanja internet sajtova od SKL. Ova vrsta hakera se smatraju ozbiljnim neprijateljima nacionalne bezbjednosti, jer za ozbiljan DDoS napad potrebna je velika logistika, dosta vremena i umjeća pravljena različitih računarskih virusa. DDoS napadi se izvršavaju kako na informacionim sistemima velikih korporacija i banaka, tako i nad IT državnih institucija. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 90 DDoS napadi se izvode na način što se u određenom trenutku jednom serveru, sa više računara, šalju upiti za dobijanje informacija. Kada broj upita prema serveru bude prevelik, odnosno broj upita pređe određeni limit koji server može da obradi, dolazi do restartovanja samog servera, ili žargonski rečeno “obaranja” servera. U tom trenutku, sam server postaje ranjiv i lako je izvršiti upad u njega i mijenjati njegovu sadržinu ili preuzeti podatke koji se nalaze u njemu. Obično su to podaci koji imaju status državne tajne ukoliko se radi o upadu u Vladine nformacione sisteme, podaci o bankovnim računima ili se radi o korporacijskoj špijunaži. Logistika izvršenja DDoS napada je mnogo komplikovanija u praksi nego na papiru. Ukoliko haker želi da izvrši napad na određeni server on mora da u svom posjedu ima veliku “armiju” računara koja je pod njegovom kontrolom. Pomenuta “armija” ili u internet svijetu nazvana “zombi armija”, se stiče na način što hakeri na razne načine ubacuju računarske viruse koji su programirani da zaposjednu računar korisnika interneta. Ubacivanje ovih ra-čunarskih virusa se vrši na mnogo načina, ali najčešći posredstvom elektronske pošte, slanjem fotografija ili razmjenom USB memorija i CD/DVD diskova. Kada je u računar umetnut računarski virus, on istog trenutka postaje zombi računar a da toga vlasnici zaraženog računara nijesu ni svjesni. Haker posredstvom njihovih računara može da vrši krivično djelo. Što je brojnija armija zombija koju posjeduje haker, to je prijetnja po informacione sisteme veća. Nakon zaposijedanja računara korisnika interneta, hakeri na istima instaliraju razne skripte koji su dizajnirane da šalju odre-đeni broj upita prema određenom serveru. Uzmimo primjer da haker u svom posjedu ima preko 2.000 zombi računara, koji u sebi imaju instalirane skripte koje su programirane da u jednoj sekundi šalju preko 1.000 upita prema određenom serveru. Dolazimo do cifre od 2 miliona upita u sekundi. Ukoliko je server napravljen da podnese manji broj upita, doći će do njegovog zagušenja i obaranja. U svakom od ovih slučajeva, radnje dokazivanja su veoma teške. Moraju se posjedovati različiti kompjuterski programi kako bi se izvršilo nadziranje računara koji koriste hakeri kao i pronalaženje prave IP adrese sa koje je izvršen DDoS napad. Ukoliko se dođe do prave IP adrese sa koje je izvršen napad ili eventualno do IP adrese sa koje je zaražen neki od zombi računara, mora se pristupiti, kao i u svim slučajevim do sada, identifikaciji IP adresa kao i pronalasku vlasnika navedene IP adrese. Prilikom pretresa prostorija, potrebno je izuzeti personalni računar kao i sve medijume za smještanje digitalnih podataka. Digitalnom forenzikom nad oduzetim predmetima se izvršava analiza u cilju pronalaženja računarskih programa, izvornih kodova virusa i svih drugih kodova u cilju dokazivanja sredstva izvršenja krivičnog djela. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 91 8.5.piraterija U principu, pod piraterijom se smatra svaka prodaja i iskorišćavanje autorskog djela za koju prodavac ne posjeduje autorska prava. Najviše je zastupljena prodaja piratskog materijala na CD i DVD-ovima. Obično su na navedenim diskovima nasnimljeni filmovi i muzika, kao i poslednji računarski programi, odnosno operativni sistemi. Stopa piraterije u Crnoj Gori po statistikama prevazilazi 80 posto. Ovaj podatak je alarmantan, kada se uzme u obzir da je najveći u regionu. Postoje dva načina na koji se distribuira piraterija. Ulična prodaja u Crnoj Gori je veoma zastupljena, dok on-line prodaja na internet stranicama skoro i da nema, ali se ne smije zanemariti. U oba slučaja šteta koja se nanosi budžetu Crne Gore je veoma velika, dok je interesovanje za originalnim izdanjima veoma malo ili ga nema. Već smo u dijelu kada smo pričali o dječijoj pornografiji, opisali funkcionisanje torent mreža i čemu služe torent dajlovi. Princip preuzimanja filmova, muzike i računarskih programa je isti. Kada kriminalac preuzme navedeni materijal za koji nema autorsko pravo, isti može distribuirati na gore dva pomenuta načina: on-line i ulična prodaja. Za on-line prodaju, potrebno je da posjeduje solidno znanje o izradi internet stranica. Internet stranica se dizajnira tako da se ostavlja mogućnost direktnog preuzimanja filmova i muzike uz novčanu naknadu. Takođe, postoji mogućnost pravljenja internet stranica na kojima se plaća mjesečna članarina i sa kojih možete direktno da gledate i preuzimate filmove. U ovim slučajevima, procedura pronalaženja lica koja su dizajnirala stranicu i koja su odgovorna za rad iste, dosta zavisi od inostranih službi, jer su podaci o IP adresama sa koje se vrši administracija navedenog sajta obično u inostranoj nadležnosti. Za uličnu prodaju, kriminalac mora da posjeduje dobar štampač u boji, kako bi mogao da štampa korice za filmove. Kada se izvrši nasnimavanje materijala na praznim DVD i CD-ovima, isti dalje plasira, da li kroz svoju mrežu prodavaca ili on lično. Kada se vrši pretres prostorija zbog izvršenja ovog krivičnog djela, mora se obratiti pažnja kako bi se izuzeli računar, lap-topovi, printeri, kao i svi drugi medijumi za smještanje digitalnih podataka. Forenzičkim vještačenjem oduzetog materijala, može se utvrditi sa kojih stranica je izvršio “skidanje” navedenog materijala, lista njegovih kupaca i distibutera. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 93 IX NACIONALNIpRAVNI OKVIR MATERIJALNO-pRAVNI I pROCESNO-pRAVNI OKVIR VISOKOTEHNOLOŠKOG KRIMINALA UCRNOJGORI 9.1. Kada je u pitanju oblast visokotehnološkog kriminala, koji obuhvata kriminalne aktivnosti u kojima su kompjuteri i slični informatički uređaji i kompjuterska mreža predmet, sredstvo, cilj ili mjesto krivičnog djela, Crna Gora je svoj zakonodavno pravni okvir, koji pravno onemogućava svaki vid slučajnog ili namjernog narušavanja i sprječavanja funkcionisanja info--rmatičkog sistema, započela da izgrađuje u posljednjih nekoliko godina, praktično možemo reći od 2005.godine i to čini kroz reformu krivičnog zakonodavstva. Odgovarajući zakonski okvir predstavlja sponu pravne i informacione obla--sti koja će zajedničkom saradnjom doprinijeti uspješnom rasvjetljavanju slučajeva iz oblasti računarskog kriminala i sankcionisanja počinilaca. Ustav Crne Gore u članu 9 predviđa da su potvrđeni i objavljeni međunarodni ugovori i opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava sastavni dio unutrašnjeg pravnog poretka i da imaju primat nad domaćim zakonodavstvom i neposredno se primjenjuju kada odnose uređuju drugačije od unutrašnjeg zakonodavstva. Evropska konvencija iz 1959. godine o pružanju međusobne pravne pomoći u krivičnim stvarima predstavlja preteču Konvencije o računarskom kriminalu (Sajber kriminalu), koja je donijeta da bi poslužila kao okvir državama koje žele da pravno kodifikuju ovu vrstu društveno opasnog ponašanja. Kada je u pitanju oblast računarskog kriminala, Crna Gora je 2005.godine potpisala Konvenciju koja je poznata kao Budimpeštanska konvencija i koja je donijeta 21.11.2001. godine, a na snazi je od 2004.godine. Crna Gora je 03.03.2010. godine donijela Zakon o potvrđivanju Konvencije o računarskom kriminalu, koji je stupio na snagu 01. 07.2010. godine, a takođe je ratifikovala i dodatni Protokol o rasizmu i ksenofobiji (CETS 189), kao i Konvenciju o zaštiti djece od seksualne eksploatacije i seksualnog zlostavljanja (CETS 201). Nakon što je donijela zakone o potvrđivanju odnosno ratifikaciji konve--ncija, Crna Gora je kroz reformu krivičnog zakonodavstva pristupila implementaciji i usklađivanju svog nacionalnog pravnog okvira (zakonodavstva) sa odredbama ovih konvencija kao i sa odredbama Okvirne odluke Savjeta Evrope 2005/222, koja govori o napadima na informacione sisteme i Okvi--rne odluke Savjeta Evrope 32000D0375 koja govori o suzbijanju dječije pornografije na internetu. Osim ovog Crna Gora je potpisala u Dubrovniku 15.02.2013. godine Regionalnu deklaraciju o strateškim prioritetima u borbi protiv računarskog kriminala, u kojoj su prepoznati strateški prioriteti u borbi protiv ove vrste kriminala koje ova strategija prati i dalje razvija, kroz period od 2013. do 2017. godine i strategijom Sajber bezbjednosti koja između ostalog definiše ključne korake u jačanju kapaciteta i obukama za efikasnu borbu represivnih organa protiv računarskog kriminaliteta. Shodno Konvenciji o računarskom kriminalu, Crna Gora aktivno učestvuje u radu TC-Y Komiteta Savjeta Evrope koji prati sprovođenje Konvencije o računarskom kriminalu, a ima i svog predstavnika, odnosno kontakt tačku 24/7 u mreži Savjeta Evrope, koja je uspostavljena na osnovu Konvencije o računarskom kriminalu i koja je dužna da u svakom trenutku bude na raspolaganju u davanju asistencije ostalim članicama Savjeta Evrope u stvarima vezanim za računarski kriminal, a tiče se Crne Gore. 9.2. Kako Konvencija o računarskom kriminalu obuhvata široku lepezu krivičnih djela koja se tiču računara, računarske mreže, to obuhvata i ostala krivična djela kod kojih se u njihovom izvršenju na bilo koji način koristi kompjuter. U tom smislu crnogorsko krivično zakonodavstvo, poslednjih godina, usaglašavalo je svoje odredbe sa odredbama Budimpeštanske konvencije, pa su tako u XIII glavi pod pojmom „Značenje izraza“ u članu 142 Krivičnog zakonika unijete definicije, odnosno značenje određenih pojmova koji su od značaja za krivična djela protiv bezbjednosti računarskih podataka, a definicije se zasnivaju na savremenoj kompjuterskoj tehnologiji i informatici, te mogu da posluže i budu od značaja i za primjenu drugih krivičnih djela čije izvršenje je povezano sa kompjuterom. Mogu se primijeniti i kod onih krivičnih djela koja u svom činjeničnom opisu nemaju te pojmove. Tako pod tačkom 15 (tačka 18 izmjenama i dopunama Krivičnog zakonika Sl. list 40/13) Prakticni vodic kroz savremeno krivicno pravo i primjere iz prakse 94 Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 95 Računarski podatak i računarski program smatra pokretnom stvari Određivanjem računarskog podatka, odnosno računarskog programa kao pokretne stvari, zakonodavac je želio da pruži krivičnopravnu zaštitu i kod drugih krivičih djela kod kojih se direktno u zakonskom opisu bića krivičnog djela ne pojavljuje pojam Računarskog podatka ili računarskog programa, tako da stavljanjem kao definisanog pojma stvari, odnosno pokretne stvari računarskog podatka, predviđena je krivičnopravna zaštita i kod onih krivičnih djela koja su upravljena protiv imovine. Sledstveno tome, računarski program i računarski podatak mogu se oduzeti od bilo kojeg lica za koje postoji osnov sumnje da je počinio određeno krivično djelo, a u skladu sa ostalim odredbama koje važe za oduzimanje predmeta. Pod tačkom 16 (tačka 19) računarskim sistemomse smatra svaki uređaj ili grupa međusobno povezanih ili uslovljenih uređaja, od kojih jedan ili više njih u zavisnosti od programa vrši automatsku obradu podataka. Pod tačkom 17 (tačka 20) računarskim podatkomsmatra se svako izlaganje činjenica, podataka ili koncepata u obliku koji je pogodan za obradu u računarskom sistemu, uključujući i tu programe pomoću kojih računarski sistem vrši svoje funkcije. Pod tačkom 18 (tačka 21) računarskim programomsmatra se skup uređenih računarskih podataka na osnovu kojih računarski sistem vrši svoje funkcije. Pod tačkom 19 (tačka 22) računarski virus je računarski program koji ugrožava ili mijenja funkcije računarskog sistema i mijenja, ugrožava ili neovlašćeno koristi računarske podatke. Pod tačkom 20 ( tačka 23) Podacima o računarskom saobraćajusmatraju se svi računarski podaci koje generišu računarski sistemi, koji čine lanac komunikacije između dva računarska sistema koji komuniciraju uključujući i njih same. Uvodeći ove pojmove i definicije u materijalno zakonodavstvo, Crna Gora je u potpunosti usaglasila svoje nacionalno zakonodavstvo sa Konvencijom o računarskom kriminalu, i, kroz uvođenje nove glave u Krivični zakonik, „Krivična djela protiv bezbjednosti računarskih podataka“, obuhvatila sva krivična djela visokotehnološkog kriminala. Član 2 Konvencije koji govori o krivičnom djelu nedozvoljenog pristupa kompjuterskom sistemu ili njegovom dijelu, sa namjerom pribavljanja kompjuterskih podataka; član 3 Konvencije koji govori o bespravnom presretanju prenosa kompjuterskih podataka koji nijesu javne prirode ka kompjuterskom sistemu i član 4 Konvencije koji govori o bespravnom oštećenju brisanju, kvarenju, mijenjaju ili prikrivanju kompjuterskih podatka, inkorporirani su u naš Zakon. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 96 9.3. Član 353 Krivičnog zakonika - krivično djelo neovlašćeni pristup računarskom sistemu. Ovo djelo postoji ako se učini neovlašćeni pristup računarskom sistemu, bilo kao cjelini ili nekom njegovom dijelu, i ono ima osnovni i dva teža oblika ispoljavanja. Za osnovni oblik ili stav 1 predviđena je , novčana kazna ili zatvor do jedne godine, a ako se učini teži oblik odnosno ako su prekršene mjere zaštite računarskog sistema ( to je slučaj kada učinilac pristupa računaru uz kršenje softverske mjere koja je poznata pod nazivom“password“ ili lozinka, i predstavlja tajni kod koji je unijet u računar od strane vlasnika računara i bez njegovog znanja računaru se ne može pristupiti odnosno računar se ne može uključiti niti ući u određeni program), učinilac će se kazniti novčanom kaznom ili zatvorom do tri godine. U stavu 5 ovog člana se govori da, ukoliko se djelo izvrši radnjama koje su opisane pod stavom 1, 2, 3 i 4, tada se radi o neovlašćenom pristupu zaštićenom računaru, računarskoj mreži, neovlašćenom presrijetanju računarskih podataka ili uništavanju takvih podataka, i ako su pri tom nastupile teže posljedice za drugog, takvi počinioci će se kazniti zatvorom od 6 mjeseci do 5 godina. Kao teži oblik izvršenja ovog djela se navodi kad neko krši bezbjedonosni sistem zaštite, odnosno upada ili pristupi određenom računaru na način što povrijedi mjeru zaštite. Kao mjera zaštite se pojavljuje tzv. lozinka ili softverska mjera, s tim da je kod nas odomaćen naziv “Password”, a passwordpredstavlja tajni podatak koji je unijet u računar od strane onoga ko koristi taj računar, kojim se pokušava spriječiti upad, odnosno neovlašćeno korišćenje tog kompjutera, bez znanja lica koje koristi kompjuter. Ovo krivično djelo može da učini svaki pojedinac ili bilo koje lice, u zakonodavstvu postoji tzv. grupa ili kategorija lica koja su poznata pod nazivom “hakeri”. Oni se iz različitih motiva bave ilegalnim pristupanjem računarskim sistemima i hakeri su obučeni da savladaju i najsloženije mjere zaštite koje određeni kompjuterski sistem posjeduje. Kod ovog djela je bitno da postoji uzročno-posljedična veza između posljedice koja je nastupila i koja se ispoljava kao teška za drugog, i preduzete radnje upada u zaštićeni računarski sistem. Poseban oblik ovog krivičnog djela postoji kada imamo neovlašćeno presrijetanje računarskih podataka i tu je, po zakonu, potpuno irelevantno hoće li to biti presrijetanje podataka koji idu ka kompjuteru ili unutar samog kompjutera ili od kompjutera, i pri tom, uključuje se i elektromagnetna emisija. Međutim, to se ne odnosi na svako presrijetanje tih podataka, već samo onih koji ne smiju biti javne prirode, jer ukoliko se radi o podacima koji su javne prirode onda ne bi postojalo krivično djelo. Takođe predviđene su i kazne za lica koja upotrijebe podatke dobijene na ovaj način, i to novčanom kaznom i zatvorom do tri godine. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 97 Do izmjena i dopuna Krivičnog zakonika, koji su objavljeni u “Službenom listu CG”, br. 25/10, ovi članovi Budimpeštanske konvencije bili su kodifikovani kao posebna krivična djela, dok su ovim zadnjim izmjenama KZa, svrstana pod ovaj član i pod ovo krivično djelo, tako da sada postoji 5 stavova krivičnog djela „neovlašćen pristup računarskom sistemu”, a više nema kao posebna krivična djela „neovlašćen pristup zaštićenom računaru i računarskoj mreži” i „sprječavanje i ograničavanje pristupa računarskoj mreži”, već su ova krivična djela unijeta kao stavovi pomenutog krivičnog djela “neovlašćen pristup računarskom sistemu”, opisanog članom 353 KZ. 9.3.1. Primjer: Neovlašćen pristup određenom zaštićenom računaru, zaštićenoj računarskoj mreži, postojaće npr. ako u pravosuđu imamo našu pravosudnu mrežu u kojoj pristup imaju zaposleni-službenici odnosno namještenici i sudije. Da bi određeni namještenik ili sudija pristupio pravosudnoj mreži neophodno je da unese svoju lozinku, odnosno svoj password, jer se radi o zaštićenoj mreži. Ukoliko neko lice to učini tako što je pristupilo serveru, otvorilo e-mail sudije, odnosno namještenika, a za to nije imao ovlašćenja, i neovlašćeno je pregledao sadržaj te pošte, to lice je počinilo neovlašćen pristup zaštićenom računaru ili računarskoj mreži. Kako može da se vrši sprječavanje i ograničavanje pristupa javnoj računarskoj mreži navešćemo kao primjer pravosudnu mrežu koja postoji u Crnoj Gori i internet sajt sudske prakse. Ako se na taj sajt sudske prakse, odnosno na taj određeni server, pošalje ogroman broj ili veći broj bilo kakvih, a najčešće beskorisnih informacija, doći će do zagušenja saobraćaja prema tom serveru i time će biti onemogućeno da se pristupi mreži i uslugama koje taj sajt pruža. To se vrši pomoću tzv. malicioznog softvera, pomoću koga se vrši kontrola na softverima više računara. Složićemo se, veoma teško za dokazivanje, ali postoji. 9.4. Član 5 Konvencije govori o ometanju računarskog sistema i njime se predviđa da se bespravno i u većem stepenu ometanje funkcionisanja kompjuterskih sistema koje je učinjeno putem unošenja, prenošenja, oštećenja, brisanja, ili mijenjanja, ili prikrivanja kompjuterskih podataka, smatra krivičnim djelom. Crna Gora je ovaj član implementirala kroz član 350koji govori o ometanju računarskog sistema ( ovo krivično djelo u ranijem krivičnom zakonodavstvu je bilo poznato pod nazivom “računarska sabotaža”). Kao radnja izvršenja ovog krivičnog djela pojavljuje se unošenje, uništenje, brisanje, izmjena, oštećenje, prikrivanje ili na bilo koji drugi način činjenje nepotrebnim određenog računarskog podatka ili računarskog sistema, a objekat te radnje jeste računarski podatak ili računarski sistem, ali i računar, Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 98 odnosno drugi uređaj za elektronsku obradu ili prenos podataka. Da bi neko mogao biti krivično odgovoran po ovom članu nije neophodno samo da se preduzme neka od ovih radnji, već je neophodno da ta radnja koja se preduzima da se preduzima sa namjerom da ometa rad računarskog sistema. To znači, da ukoliko nedostaje ovaj subjektivan element, neće postojati ni ovo krivično djelo. Taj subjektivan element se cijeni samo u odnosu na mijenjanje, uništenje, prikrivanje računarskog podatka ili računarskog sistema. Ako se radi o oštećenju, odnosno ako je djelo učinjeno prema sistemu koji je od značaja za državne organe, javne službe, privredna društva, onda će postojati teži, odnosno kvalifikovani oblik ovog djela, i za njega je predviđena kazna zatvora od 1 do 8 godina, dok je za osnovni oblik predviđena novčana kazna ili kazna zatvora do 3 godine. Ovo krivično djelo kod nas je kažnjivo bez obzira kome računar, odnosno računarski sistem pripada, dok npr. u zemljama regiona (Srbiji) da bi ovo krivično djelo postojalo, neophodno je da objekat napada - računar ili računarski sistem pripada državnom organu ili nekoj javnoj ustanovi, što kod nas predstavlja samo teži oblik ovog krivičnog djela. U stavu 3 ovog člana Krivičnog zakonika predviđeno je da će se uređaji i sredstva, kojima se izvrši ovo djelo, oduzeti tako što će im se izreći mjera bezbjednosti- oduzimanja predmeta, ali oni će se obavezno oduzeti samo u onom slučaju kad se dokaže da su u svojini počinioca, a ukoliko nijesu u svojini počinioca onda tu imamo ograničenje koje predviđa član 75 stav 2 Krivičnog zakonika, gdje ako se radi o stvarima i predmetima koji nijesu svojina učinioca oduzeće se samo onda ako to zahtijevaju razlozi bezbjednosti ljudi, imovine, ili razlozi morala, ili kad i dalje postoje opasnosti da će biti upotrijebljeni za izvršenje krivičnog djela, a time se ne dira u svojinu, odnosno prava trećih lica. Sudovi mogu vršiti oduzimanje predmeta i sredstva koji nijesu svojina učinioca krivičnog djela koji je oglašen krivim, samo ako bi se dokazalo ili moglo dokazati da će oni biti upotrijebljeni u izvršenju novih krivičnih djela. Ovdje je pitanje bezbjednosti moguće primijeniti samo ako se radi o kvalifikovanom obliku ovog krivičnog djela a to je ometanje računarskih sistema, koji su od značaja za državne organe, javne službe ili ustanove. U svim ostalim slučajevima veoma bi bila diskutabilna primjena ove mjere bezbjednosti. 9.5.Član 6Konvencije govori o zloupotrebi uređaja i to da će se krivično sankcionisati proizvodnja, prodaja, nabavljanje radi upotrebe; uvoz, distribucija i drugi način stavljanja na raspolaganje kompjuterske programe, projektovane ili preuređene prvenstveno za vršenje nekog od krivičnih djela koja su kodifikovana u članovima 2, 3, 4 i 5 Konvencije, te kompjuterskih loziniki, šifri za pristup bez kojih se ne može pristupiti kompjuterskom Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 99 sistemu. Ovaj član kod nas je predviđen kao krivično djelo u članu 354 i govori o zloupotrebi uređaja i programa. Kada govorimo o njegovom karakteru možemo reći da on ima karakter delikta, prepreke, odnosno njime je inkriminisana proizvodnja, prodaja, nabavljanje radi upotrebe i stavljanja na raspologanje bilo kojeg uređaja ili sredstva koji može da posluži za izvršenje svih krivičnih djela iz XXVIII glave Krivičnog zakonika, odnosno za izvršenje svih krivičnih djela u vezi sa kompjuterima. Kada ovo djelo posmatramo i hoćemo vidjeti šta je njegova radnja, a šta objekat, onda moramo reći da je radnja svako umnožavanje, prodaja, proizvodnja, nabavljanje radi upotrebe bilo kojeg podatka koji je predmet zloupotrebe, dok je objekat radnje uređaji ili računarski programi koji su projektovani, ili su prilagođeni, da bi se vršilo neko djelo iz ove XXVIII glave. Za ovo krivično djelo našim zakonom je predviđena kazna zatvora od 3 mjeseca do 3 godine, s tim da je predviđen i lakši oblik ovog krivičnog djela koji se odnosi na samo posjedovanje bilo kojeg sredstva ili podatka koji je predmet ove inkriminacije. Dakle, za ovaj lakši oblik nije potrebno da se dokazuje namjera počinioca da želi sa time da nešto učini, već je dovoljno da samo posjeduje ta sredstva i podatke koji mogu da se upotrijebe u izvršenju krivičnog djela. XXVIII glava Krivičnog zakonika, osim ovih krivičnih djela, sadrži još i krivična djela „pravljenja i unošenja računarskih virusa”, što je predviđeno članom 351 i „računarsku prevaru” u članu 352 KZ. 9.6.Krivično djelo „pravljenje računarskog virusa” (član 351 Krivičnog zakonika)radi njegovog unošenja u kompjuterski sistem, po našem krivičnom zakonodavstvu je kažnjivo novčanom kaznom ili zatvorom do jedne godine, a ako je sa tim računarskim virusom, koji je unijet u računar ili računarsku mrežu, prouzrokovana šteta, onda će djelo biti teže sankcionisano, novčanom kaznom ili zatvorom do dvije godine. Šta je to računarski virus. Taj pojam je kod nas objašnjen u članu 142 Krivičnog zakonika u značenje izraza i pod njim se podrazumijeva program koji ugrožava ili mijenja funkcije računarskog sistema, odnosno program koji ugrožava ili neovlašćeno koristi računarske podatke. Kod ovog krivič-nog djela dilema se javila kada se djelo smatra svršenim, pa je uzeto da je djelo izvršeno kada je računarski virus, odnosno računarski program napravljen, a ono će ostati u pokušaju ako se preduzme samo određena radnja u cilju pravljenja računarskog virusa ili programa. Takođe, djelo će biti učinjeno i ako taj računarski virus ili program nije unijet u tuđi računar, ali kod onog koji je otkriven i kod koga je pronađen taj računarski virus, ako se dokaže da je on napravljen u namjeri da se unese Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 100 u tuđi računarski sistem, dakle potrebno je da se dokaže direktan umišljaj. Ovdje je bez značaja da li je učinilac sam napravio taj virus ili je do njega došao na drugi način. Kao posljedica ovog krivičnog djela se javlja šteta i to u bilo kom svom obliku, apsolutno je nebitno je li ta šteta imovinski izražena. Šteta se može ogledati u gubitku nekog podatka, nekog programa, može se ogledati u činjenici da je došlo do zastoja u radu računara ili da je od unošenja tog virus ili podatka nastupio slabiji rad samog računara. Dakle, dovoljno je samo da taj računarski virus funkcionalno proizvede štetu za funkcionisanje računarskog sistema. I za ovaj oblik je potreban umišljaj. Kod ovog krivičnog djela predviđeno je oduzimanje računarskog virusa. I ako imamo zakonski određenu definiciju računarskog virusa, pitanja poput toga šta su to virusi, kako se prave, koje su njihove vrste i karakteristike, šta je njihova sadržina, predstavljaju pitanja koja sudsko vijeće mora da riješi u svakom konkretnom slučaju, kao faktičko pitanje. U tome sudu će pomoć pružiti stručno lice koje raspolaže određenim znanjima i vještinama, odnosno vještaci informatičke struke. U sudskoj praksi Njemačke postoji slučaj da je jedan 18-o godišnji haker svojim virusom zarazio preko 20 miliona kompjutera za veoma kratak vremenski period, od svega par dana, i to je učinio tako što je svoj virus pustio i na taj način onemogućio dalji rad na određenom broju kompjutera, a na drugome je došlo do uništenja svih podataka. Epilog takvog krivičnog postupka u Njemačkoj je bio da je lice osuđeno na 21 mjesec zatvora. 9.7.Član 8Konvencije govori o prevarama u vezi sa kompjuterima, i mi smo ih kodifikovali kroz krivično djelo „računarske prevare”pa se pod računarskom prevarom smatra: • bilo kakvo unošenje, mijenjanje, brisanje ili prikrivanje kompjuterskih podataka; • ili bilo kakvo ometanje rada računarskog sistema kojim se utiče na rezultat elektronske obrade, prenosa podataka, i funkcionisanja računarskog sistema, a pri tom se djeluje prevarno, odnosno sa namjerom da se sebi ili drugom pribavi protivpravna imovinska korist, a drugom prouzrokuje imovinska šteta. Za ovo krivično djelo koje je kod nas kodifikovano članom 352 Krivičnog zakonika, može se reći da zauzima centralno mjesto u skupini računarskih krivičnih djela. Naš zakonodavac za počinioce ovog krivičnog djela predviđa kaznu zatvora od 6 mjeseci do 5 godina u osnovnom stavu, dok za teže oblike, a oni postoje ako je imovinska korist koja je pribavljena ili šteta koja je načinjena u iznosu većem od 3000€, onda je kazna od najmanje 2 godine do 10 godina i otišlo se još korak dalje, i ukoliko je ta imovinska šteta ili korist prešla granicu od 30.000€, onda je kazna zatvora od 2 do 12 godina. Dakle, vidi se da je kazna za počinioce ovog krivičnog djela određena u za- Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 101 visnosti od visine pribavljene imovinske koristi. Ovo krivičnog djela zakonodavci smatraju za specijaliskrivično djelo u odnosu na opšte krivično djelo prevare, jer ono i zaista jeste poseban oblik prevare, ali ono što ga razlikuje od klasične prevare jeste što za računarsku prevaru nema dovođenja ili održavanja u zabludi nekog lica, jer to u suštini nije ni moguće učiniti, pa se računarska prevara ne može svrstati u opšte krivično djelo prevare. Kako ovdje prepoznati radnju izvršenja krivičnog djela? Radnja izvršenja ovog krivičnog djela čini unošenje nekog podatka, brisanje nekog podatka, propuštanje da se unese neki podatak ili se, na bilo koji drugi način a koji nije ovim opisan, taj podatak prikrije ili lažno prikaže, ili na bilo koji način omete računarski sistem a da ta radnja koja se preduzima, preduzima se elektronskim putem i da taj podatak koji se na taj način uništava, prikriva, lažno prikazuje, utiče na rezultat elektronske obrade u onom izvornom smislu kako bi ona bila. Šta je posljedica računarske prevare? Posljedica ovih preduzetih radnji jeste da se dobije određeno stanje na računaru ili u računarskom sistemu koje ne bi bilo dobijeno, niti bi se do njega moglo doći a da nije taj podatak unijet, izbrisan, promijenjen. Kada se ima taj podatak, odnosno kada je preduzeta radnja izvršenja ovog krivičnog djela u smislu njenog unošenja, prikrivanja, tada imamo objektivan uslov, s tim da onda moramo imati i subjektivnu stranu krivičnog djela, a to je da je umišljaj počinioca upravljen, dakle, da se unese, ošteti, ili prikrije taj podatak u računarski sistem, sa namjerom da se sebi ili nekom drugom pribavi korist, i to protivpravna imovinska korist, ili da se drugom prouzrokuje šteta. Za sudije je veoma suptilno dokazati na koji način će se povezati umišljaj počinioca, koji vrši računarsku prevaru, sa njegovim subjektivnim odnosom da upravo tim podatkom on prouzrokuje imovinsku štetu, odnosno pribavlja protivpravnu imovinsku korist. Da bi ovo djelo bilo dovršeno potrebno je da se i ta namjera ostvari. Kada se govori o računarskoj prevari kao krivičnom djelu, ono u svoja dva stava ima sublimirano da se pribavi korist i nanese šteta i to je taj teži oblik računarske prevare i on je, kao takav, i teže kažnjiv, odnosno zaprijećen je veoma visokim kaznama zatvora. Kod nas postoji i tzv. privilegovani oblik računarske prevare, a to je da kada učinilac unese, promijeni, uništi ili na drugi način prikrije određeni podatak i to čini sa ciljem da drugom nanese štetu, dakle, nema namjere da sebi ili drugom pribavi korist, već to samo može učiniti sa namjerom da nanese štetu i da bi to djelo bilo dovršeno potrebno je da je ta namjera i ostvarena, odnosno da je ta šteta prouzrokovana. Za ovo djelo učinilac će se kazniti kaznom zatvora do 2 godine. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 102 9.7.1. Primjer: Polje gdje dolazi do pojave ovih krivičnih djela između ostalih jeste kod tzv. sportskih kladionica. Lica koja se bave i rade sa kompjuterima su izmjenom samo jednog podatka a taj podatak se odnosi na vrijeme, dakle na realno vrijeme na koje je podešen kompjuter, izmijenili taj podatak, izmijenili su ga sa namjerom da time pribave protivpravnu imovinsku korist za sebe i da nanesu štetu sportskim kladionicama u kojima su zaposleni, jer kod prognoziranja sportskih rezultata je veoma opipljivo unošenje takvog podatka. Društvena mreža Facebook, kao što znamo i svjedoci smo, ima 800.000.000 korisnika. Na toj Facebook mreži veoma često dolazi do krađe identiteta da bi se vršile zloupotrebe sa istim, a ta krađa identiteta vrši se tako što se prvo izvrši krađa korisničkog imena i lozinke, zbog čega se vrši krađa identiteta. Ona može da se vrši i u cilju izvršavanja nekih drugih krivičnih djela i u tom slučaju uglavnom je povezana sa tim djelima npr. određeno poznato lice ima svoj profil, krađom njegovog identiteta i korišćenjem tog identiteta može da se prema tom licu počini uvreda, kleveta, iznošenje ličnih i porodičnih prilika, pa može doći i do sticaja određenih krivičnih djela. Računarske prevare, kao krivična djela, predstavljaju najširi oblik računarskog kriminaliteta. Broj oblika prevare, kao i način njihove realizacije praktično je neograničen. U praksi se susrijeću, kako one prevare koje su veoma primitivne, možemo reći i grube, tako i one računarske prevare gdje postoji veliki stepen vještine i rafiniranosti u preduzetim radnjama i veoma teško ih je otkriti. Za kompjuterske prevare može se reći da predstavljaju jedan vid međunarodnog kriminaliteta, zbog radnje kojom se vrše i sredstava kojima se vrše. Zbog dostupnosti interneta kao tržišta, ove prevare se veoma brzo šire internetom, a i troškovi njihovog izvođenja su veoma niski. Kompjuterski prevaranti, odnosno počinioci kompjuterskih prevara, zloupotrebljavaju upravo karakteristike sajber prostora koje doprinose rastu elektronske trgovine, a to su anonimnost, distanca između prodavca i kupca, kao i trenutnu prirodu transakcija. Oni upravo i koriste tu prednost da prevara preko interneta ne zahtijeva pristup do nekog sistema za isplatu, kao što je to npr. neophodno da se učini kod obične prevare, već računarska prevara, kroz digitalno tržište koje još uvijek nedovoljno uređeno i kako takvo konfuzno za potrošače, u stvari predstavlja idealno mjesto za računarsku prevaru, Iz tog razloga svi moramo biti obazrivi kada putem interneta nešto kupujemo ili prodajemo ili vršimo bilo koju novčanu transakciju. 9.8. Crna Gora je izvršila harmonizaciju Krivičnog zakonika (glava XXVIII) sa Budimpeštanskom konvencijom, odnosno njenim članovima od 2 do 8 i na taj način ispoštovala preporuke iz te Konvencije. Osim krivičnih djela koja su svrstana u Posebnu glavu krivičnih djela protiv bezbjednosti računarskih podataka Krivičnog zakonika, članom 211 Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 103 Krivičnog zakonika predviđeno je i krivično djelo koje se tiče suzbijanja dječije pornografije i nosi naziv „prikazivanje pornografskog materijala djeci i proizvodnja i posjedovanje dječije pornografije”. Naime, okvirnom odlukom Savjeta Evrope 32000D0375 predviđeno je niz konkretnih mjera o suzbijanju dječije pornografije na internetu, a u cilju prevencije i suzbijanja proizvodnje, obrade, posjedovanja i distribucije materijala sa dječijom pornografijom, kao i efikasnosti istraga i krivičnog progona za prestupe iz ove oblasti. U pomenutom članu Krivičnog zakonika inkorporirana je i odredba člana 9 Konvencije o sajber kriminalu, koji predviđa da nacionalna zakonodavstva država članica trebaju da predvide kao krivična djela radnje koje se učine namjerno i bespravno, a tiču se proizvodnje dječije pornografije u cilju njene distribucije preko kompjuterskih sistema, te nuđenje ili stavljanje na raspolaganje dječije pornografije preko kompjuterskih sistema; distribucije dječije pornografije; dobavljanja dječije pornografije bilo za sebe ili za drugog i samo posjedovanje dječije pornografije u kompjuterskom sistemu, a sve preko kompjuterskih sistema. Pod pojmom ili izrazom dječije pornografijepodrazumijeva se pornografski materijal koji vizuelno prikazuje: • maloljetnika koji učestvuje u seksualnom činu • lice po čijem se izgledu može zaključiti da je maloljetnik kojiučestvuje u tom činu • realističke slike koje predstavljaju maloljetnika koji učestvuje u tom činu. Kada se govori o maloljetniku misli se na lica mlađa od 18 godina, mada ovim članom je ostavljena mogućnost da države članice mogu da postave i drugačiju starosnu godinu s tim da ona ne može biti manja od 16 godina. Države takođe mogu da rezervišu pravo u cjelini ili djelimično u vezi stavova o tome šta se podrazumijeva pod dječijom pornografijom. Za krivično djelo „prikazivanje pornografskog materijala djeci i proizvodnja i posjedovanje dječije pornografije” može se izreći kazna zatvora i do 5 go--dina onome ko iskoristi maloljetnika za proizvodnju slika, audio-vizuelnih i drugih predmeta pornografske sadržine i ko nabavlja, prodaje, prikazuje ili prisustvuje prikazivanju ili na drugi način učini dostupnim audio-vizuelne i druge predmete pornografske sadržine, a na istima se nalazi dijete. Dakle, predmet izvršenja ovog krivičnog djela jeste dijete. Nadalje, ovim članom je predviđeno da se neće kazniti lice koje posjeduje takve predmete ako je stariji maloljetnik prikazan na njima dao svoj pristanak na to, ili ako to lice drži te predmete isključivo za sopstvenu upotrebu. Kao što je već pomenuto, u crnogorskom krivičnom zakonodavstvu upotrebljavaju se termini dijete i stariji maloljetnik. Evropsko pravo ne poznaje takva dva različita termina, već pod djetetom podrazumijeva svako lice mlađe od 18 godina. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 104 Kada je vršili kodifikaciju ovog krivičnog djela u 2009.i 2010. godini mi smo ostavili mogućnost da se neće smatrati krivičnim djelom ako se nabavljanje dječije pornogarfije preko računarskog sistema za sebe i druga lica i posjedovanje te dječije pornografije smatrati krivičnim djelom ako je stariji maloljetnik prikazan na njima dao za to svoj pristanak ili je to lice isključivo držalo predmete za sopstvenu upotrebu. Međutim zadnjim izmjenama Krivičnog zakonika u 2011. godini a koji su objavljeni u Službenom listu Crne Gore broj 32/11 ovaj član je izbrisan. 9.9. Glava XXI - Krivična djela protiv intelektualne svojine Konvencija je u svom članu 10predvidjela da nacionalna zakonodavstva u svojim Krivičnim zakonima predvide kažnjivost djela koja se odnose na kršenje autorskih i njima sličnih prava, i obaveze koje su preuzete iz Ko--nvencije iz Berna o zaštiti književnih i umjetničkih djela, zaštiti po ugovoru o komercijalnim aspektima prava na intelektualnu svojinu i WIPO ugovorom o autorskim pravima. Kodifikaciju ovih krivičnih djela naš Krivični zakonik je dao u članovima 233 do 238 gdje su ubrojana krivična djela kao što su: • povreda moralnih prava autora i interpretatora; • neovlašćeno iskorišćavanje autorskog djela ili predmeta; • neovlašćeno zaobilaženje mjera zaštite namijenjenih sprječavanju povreda autorskog i srodnih prava; • neovlašćeno uklanjanje ili mijenjanje elektronske informacije o autorskom i srodnom pravu; • neovlašćeno korišćenje tuđeg patenta i neovlašćeno korišćenje tuđeg dizajna. Pošto se radi o grupi krivičnih djela koja mogu da se izvrše i putem računara, i veoma često se na taj način vrše, i ova djela možemo podvesti, u širem pojmu, pod kompjuterskim kriminalom. Na primjer, kod krivičnog djela „neovlašćeno uklanjanje ili mijenjanje elektronske informacije o autorskom ili srodnom pravu”, objekat radnje jeste takva informacija ili autorsko pravo sa kojeg je ta informacija izmijenjena ili uklonjena. Pošto je ta informacija ili to autorsko pravo dato u elektronskom obliku, onda se ona čini putem računara. Najčešće se koristi za zaštitu računarskih programa, odnosno softvera, ali može da bude korišćena i kod zaštite drugih oblika autorskih djela koji su takvog oblika da su inkorporirana u primjercima koji tehnički omogućavaju unošenje elektronske informacije. Radnja može biti u dva oblika, prvi je uklanjanje ili izmjena elektronske informacije o autoskom pravu i ta izmjena mora biti izvršena neovlašćeno, dakle, bez saglasnosti nosioca autorskog prava, a drugi oblik je kad se ta informacija koja se odnosi na autorsko pravo, na primjer, stavlja u promet, uvozi se ili izvozi, emituje ili na bilo koji drugi način se saopštava. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 105 Na primjer, ako jedno lice u svom stanu, na svom kompjuteru odnosno računaru, umnoži određene CD ili DVD, pa preko interneta oglasi njihovu prodaju, vrši prezentaciju tih neovlašćeno umnoženih CD i DVD koji predstavljaju autorska djela, i prima putem elektronske pošte porudžbenice, a sve sa ciljem da stvori imovinsku korist za sebe. Pri tom je izvršio neovlašćeno umnožavanje ovih primjeraka autorskih djela, neovlašćeno je oglasio njihovu prodaju preko interneta, biće odgovoran za krivično djelo iz glave XXI, s tim što to može biti krivično djelo neovlašćeno korišćenje tuđeg autorskog prava, odnosno njegova distribucija i stavljanje u promet. Ova grupa krivičnih djela je krivično sankcionisana novčanom kaznom ili zatvorom do 3 godine, s tim da ukoliko je krivičnim djelom neovlašćenog korišćenja tuđeg patenta, odnosno autorskog prava, pribavljena imovinska korist ili nanijeta šteta koja prelazi imovinski cenzus od 30.000€, biće kažnjiva zatvorom od 1 do 8 godina. 9.10. Crna Gora je 2007.godine donijela Zakon o odgovornosti pravnih lica za krivična djela, pa je svojim članom 3 predvidjela da pravna lica mogu da odgovaraju za sva krivična djela iz posebnog dijela Krivičnog zakonika, kao i za sva druga krivična djela koja su propisana posebnim zakonom uz uslov da su ispunjeni uslovi za odgovornost pravnog lica koje propisuje Zakon o odgovornosti pravnih lica u svojim članovima 5 do 8, i na taj način pretočili član 12 Konvencije. 9.11.Crna Gora je ratifikovala dodatni Protokol uz Konvenciju o računarskom kriminalu, a ovaj dodatni Protokol govori o kažnjavanju akata rasizma i ksenofobije koji su učinjeni putem računarskih sistema. Ovaj Protokol je ratifikovan 03.03.2010. godine a stupio je na snagu 01.07.2010. godine. Protokol smo implementirali u naše zakonodavstvo kroz član 370 Krivičnog zakonika koji govori o izazivanju nacionalne, rasne i vjerske mržnje. Zakonom o izmjenama i dopunama Krivičnog zakonika iz 2010. godine unijete su značajne novine u zakonskom formulisanju ovog krivičnog djela, a koje su uslijedile zbog usaglašavanja crnogorskog zakonodavstva sa međunarodnim konvencijama, između ostalog i u ovom dijelu. 9.12. I ako ne spada u XXVIII glavu Krivičnog zakonika, krivična djela koja su opisana članovima 260, 262 i 263 a radi se o krivičnim djelima: • falsifikovanje i zloupotreba kreditnih kartica i kartica za bezgotovinsko plaćanje, • pravljenje, nabavljanje i davanje drugom sredstava i materijala za falsifikovanje, • izdavanje čeka i sredstava bezgotovinskog plaćanja bez pokrića. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 106 I za ova krivična djela možemo reći da se radi o krivičnim djelima koja su povezana sa računarskim kriminalom. Naime, po našem Krivičnom zakoniku krivično je odgovoran onaj ko napravi lažnu karticu ili ko preinači pravu platnu karticu. Ovdje se radi o krivičnom djelu gdje je objekat zaštite platna kartica, kao instrument bezgotovinskog plaćanja. U poslednje vrijeme imamo sve veći broj ovih krivičnih djela. Radnja pravljenja se sprovodi pomoću računara, odnosno kompjutera ili drugih elektronskih sredstava. Posebna opasnost postoji kod kopiranja kartica za koje niti izdavalac, niti korisnik kartica znaju da postoje. To je tzv.“skimovanje” i radi se o pravlje--nju platnih kartica “bliznakinja” koje su napravljene na osnovu podataka sa prave platne kartice, a do koje se došlo na nedzovoljen način, iako se još uvijek originalna kartica nalazi u državini njenog pravnog vlasnika i on ne zna da je izvršeno skimovanje njegove kartice. Jedan od načina kako se dolazi do tih podataka je internet, jer, kada vršimo plaćanja preko interneta preko platnih kartica, mi dajemo podatke sa svojih platnih kartica koje neko kopira i pravi lažnu platnu karticu. Upravo kodifikacijom ovih krivičnih djela, odnosno njihovim proširenjem koja su uslijedila Zakonom o izmjenama i dopunama Krivičnog zakonika iz 2010. godine proširen je krug izvršenja ovih krivičnih djela, a kao osnov je poslužila okvirna odluka EU o borbi protiv falsifikovanja bezgotovinskog sredstva plaćanja 2001/413/JHA. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 107 X pROCESNE ODREDbE I ISTRAŽNE MJERE KOJE SE ODNOSE NA RAčUNARSKI KRIMINAL 10.1. Drugi dio Konvencije o sajber kriminalu govori o procesnim odredbama u oblasti sajber kriminala. Naime, Konvencija preporučuje državama potpisnicama da u svojim nacionalnim zakonodavstvima usvoji sve zakonske i ostale neophodne mjere kako bi se uspostavila određena ovla-šćenja i procedure za kažnjivost krivičnih djela iz oblasti sajber kriminala. Kao što je svima nama poznato Crna Gora je donijela novi Zakonik o krivičnom postupku u skladu sa međunarodnim pravom, i sve odredbe ili potpuno uskladila ili djelimično sa određenim procesnim odredbama koje se tiču Evropske unije. Članovi Konvencije od 14do 21 ugrađeni su u naš Zakonik o krivičnom postupku kroz odredbe članova 76 do 83 koji se odnose na radnje dokazivanja, odredbe koje se odnose na privremeno oduzimanje predmeta i imovinske koristi (član 85), te odredbe o mjerama koje stoje na raspolaganju državnim organima za pribavljanje dokaza, pri čemu se misli na mjere tajnog nadzora koje su propisane članovima 157 do 162. Kada je riječ o odredbama koje se odnose na dokazivanje o primjeni Konvencije, ovdje, čisto radi podsjećanja, treba istaći da u našem procesnom pravu nijesu posebno odvojeni dokazi koji se prikupljaju elektronskim putem i drugi dokazi, jer jednim procesnim zakonom nije moguće posebno donijeti odredbe za jednu vrstu dokaza i posebno za drugu vrstu dokaza. U suštini to je urađeno na način što se sve te odredbe odnose na sve vrste dokaza pa uključujući i elektronske dokaze koji se pojavljuju u sudskim postupcima. Da bi lakše shvatili i uočili razliku između tradicionalne forenzike i tradicionalnog obezbjeđenja dokaza sa digitalnom forenzikom, osvrnućemo se na definiciju elektronskog dokaza i samo ukratko podsjetiti što digitalna forenzika mora da da kao odgovor koji dokazi treba da se pojave pred sudom. Tradicionalna forenzička nauka poznaje analizu otiska prstiju, DNK profil, forenzičku etnomologiju i patologiju, balističko vještačenje, vještačenje krvi, što je bilo raspoloživo dosadašnjoj praksi. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 108 10.2. Definicija elektronskog dokaza Elektronski dokaz je svaki elektronski zapis koji je nastao na računaru ili njemu sličnom uređaju, a napravljen je od strane čovjeka ili je automatski generisan i kao takav može služiti u dokaznom postupku pred sudom ili nekim državnim organu koji odlučuje o tom pitanju. Definišući ovako elektronski dokaz, on ima snagu javne isprave i kao takav ravnopravno se pojavljuje u sudskim spisima. Svjedoci smo da kada su u pitanju dokazi svakodnevno se susrijećemo sa problemom dokazivanja. Pošto naš ZKP-a propisuje jasnu i strogu formalnu proceduru prilikom obezbjeđenja ovih dokaza, organi koji obezbjeđuju te dokaze moraju strogo poštovati odredbe ZKP-a. U prvom redu to je tu-žilaštvo i policija. Shodno novom ZKP-u, Državno tužilaštvo je organ istrage, a poznato nam je da se u istrazi obezbjeđuju dokazi, ili u prethodnom postupku tzv. izviđaju, i da, ukoliko u izviđaju ili kasnije u fazi istrage, nije određeni dokaz na zakonit način pribavljen, izvršeno njegovo obilježavanje, izopštavanje, imaćemo na sudu problem. 10.3. Elektronski dokaz se mora obilježiti. To znači da se dokaz obilježava od strane osobe koja sa njim prva dolazi u kontakt. Prvo što treba da uradi ta osoba je da unese sopstvene inicijale ili svoje čitavo ime i prezime na tom predmetu. Ovo je važno kako bi se znalo ko je taj dokaz obilježio, u kom vremenskom intervalu i kojeg datuma, što daje identifikaciju tom dokazu. Obilježavanje dokaza može se sprovesti na dva načina. Jedan je fizičko obilježavanje dokaza. To podrazumijeva fizičko markiranje na samom objektu, na samom kompjuteru, ili fizičko markiranje na papiru koji se vezuje za taj objekat. Složićemo se da je prvi način fizičkog obilježavanja mnogo bolji i sigurniji, ali to uvijek nije moguće uraditi pa će se pribjegnuti drugom načinu. Elektronski dokaz je specifičan dokaz i kao takav on mora biti jasno obilježen, pogotovo u situaciji kad imamo veći broj elektronskih dokaza. Za svaki od tih dokaza unose se tačno određeni serijski brojevi, a potom se pravi popis u vidu dnevnika ili tabele koja će sadržavati te dokaze. Ovo je sve neophodno iz razloga što ti dokazi kasnije idu na forenziku tzv. kompjutersku forenziku, i služiće kao dokaz za sud. Odbrana tokom postupka najviše se fokusira na obaranje dokaza. Odredba člana ZKP-a koja govori o pravno nevaljanim dokazima jeste najčešće upotrebljavana odredba, što je pokazala praksa. Elektronski dokaz, kao nova vrsta dokaza, podrazumijeva najšire polje pa osobe koje rade na obezbjeđenju tih dokaza ne smiju da pogriješe, moraju biti stručno osposobljene, kako u tehničkom smislu, tako i u pravnom, kako bi na zakonit način obezbijedile dokaze. Veoma važna uloga u fazi istrage i izviđaja koja mora biti prepoznata od strane tužilaštva, kao nosioca ovog dijela posla, jeste da izvrši dokume- Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 109 ntovanje nadležnosti. Kada se govori o dokumentovanju nadležnosti onda se misli na kontinuitet dokaznog materijala, a to je u suštini legalno pravo jedne osobe da u određenom momentu posjeduje, rukuje iil transportuje dokazni materijal, što znači da je neophodno da u tom procesu, koga moramo nazvati pravnim procesom jer od tada to i postaje, mora biti zabilje-ženo sve što se dešava, od početka do kraja. Ukoliko se samo u jednom dijelu pojavi možemo slobodno reći “rupa” u npr. dnevniku dokaznog materijala, isto će biti okarakterisano kao mogu-ća zloupotreba na pribavljeni dokaz, ili da je dokaz namješten ili da je dokaz izmijenjen. Opšti pojam dokaza, pa onda to možemo prevesti i na elektronski dokaz, jeste da je to materijal koji je prikupljen na licu mjesta i on predstavlja iskaz osobe koja je prikupila dokaz kojim ta osoba potvrđuje da je identičan objekat u datom trenutku prisutan u sudskim spisima, odnosno u sudnici gdje se sudi, da sa tim dokazom nije manipulisano, već da on predstavlja vjernost onoga što se na licu mjesta obezbijedilo. Kada se govori o dokazima prema ZKP-u, uopšteno se govori o dokazima, Zakon ih ne dijeli, pa samim tim se tu i ubrajaju elektronski dokazi. Međutim, specifičnost prikupljanja i obezbjeđivanja elektronskih dokaza u odnosu na sve ostale je velika. Ovo se prije svega ogleda u fazi izviđaja. Kada se desio zločin ili krivično djelo inspektor na terenu, koji dođe na mjesto zločina ne zna na koju vrstu dokaza će naići, pa tako se dešava da naiđe ne samo na dokaze koji su uobičajeni, nailazi se i na dokaze koje možemo podvesti pod elektronske dokaze, te forenzički inspektor prvenstveno vrši fotografisanje zatečenog stanja na licu mjesta o čemu sačinjava svoj pisani izvještaj u koji unosi sve činjenice koje su relevantne informacije za dalju istragu. Ovo su stvari koje su tužiocima i istražnim sudijama dobro poznate, jer ih na taj način sprovode kada vrše izviđaj. Kada naiđemo na elektronske uređaje potrebno je da dokumentujemo sve mrežne i bežične pristupne tačke koje služe da se kompjuteri povežu na internet ili da se međusobno umreže. Ono što je važno kada se dođe na lice mjesta i što forenzičar, odnosno, tužilac koji rukovodi izviđajem treba da odradi jeste da računar ostavi u stanju u kakvom ga je zatekao. To znači da ako je računar bio upaljen on ne smije da ga izgasi, jer ako bi došlo do isključivanja takvog računara, a on je umrežen u određenu mrežu, može da dođe do promjene datoteke koja se nalazi u njegovoj radnoj memoriji. Tom svojom radnjom ukoliko nije obučen, lice koje vrši uviđaj može da proizvede više štete nego što on misli da je time što je isključio računar obezbijedio ga. 10.4. Da bi smo to odradili potrebno je da preuzmemo niz koraka koji su preduslov toj radnji koju vršimo isključivo na osnovu naredbe suda, a to je da izvršimo prvo fotografisanje monitora, da izvršimo pravljenje imidža, Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 110 odnosno, kopije diska prije oduzimanja predmeta, da izvršimo provjeru integriteta te kopije, da isključenje kompjutera sa elektro mreže izvršimo prema pravilima operativnog sistema, da izvršimo fotografisanje svih ostalih priključnih aparata i uređaja koji su bili eventualno povezani na taj kompjuter, da izvršimo podjelu, odnosno razvezivanje svih kablove koji su u kompjuteru i njihovo markiranje, a sve to je neophodno da forenzičar uradi sa rukavicama kako bi se izbjegla potencijalna šteta usljed statičkog elektriciteta. Kada smo obezbijedili te elektronske dokaze, a radi se o uređajima ili drugim digitalnim dokazima, potrebno je da ih smjestimo u antistatičke kesice jer jedino na taj način možemo izvršiti pravilno obezbjeđenje dokaza. Pri tom je veoma važno, ako je naravno to moguće uraditi, da uključimo korisnika kompjutera da nam omogući prikupljanje i analizu tih dokaza tako što će nam on saopštiti određene infromacije, a te informacije su: koji korisnički nalog koristi, koji mu je nalog za elektronsku poštu, sve moguće šifre koje postoje za pristup određenim diskovima iil datotekama. Ako sve to nije moguće da obezbijedimo onda idemo u pravljenje kopiranja i imidža, odnosno pretraživanje podataka, za šta nam je neophodno dobiti sudski nalog. Kako to izgleda na primjeru, odnosno koja je razlika između analognog i digitalnog dokaza pokazaćemo kroz par slajdova: Slika 3. Obezbjeđenje lica mjesta Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 111 Slika 4. Obezbjedjenje digitalnog dokaza Slika 5. Obezbjeđenje analognih dokaza Kada govorimo o računarskom kriminalu i elektronskom dokazu, stručnjaci ga poznaju kao “KLON” ili “IMIDŽ”. To znači da je neophodno klonirati, napraviti potpunu repliku, odnosno postići potpunu istovjetnost originala i klona. To se postiže uz pomoć hardver write-blokera npr. bloker kompanije “Tableau” pomoću koga se vrši blokada kompjutera i pravljenje “imidža” kao dokaznog sredstva. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 112 Slika 6. Bloker, kompanije “Tableau”, pomoću koga se vrši blokada kompjutera i pravljenje “imidža” kao dokaznog sredstva. Slika 7. Otisak analognog dokaza Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 113 Slika 8. Otisak digitalnog dokaza. Kada je u pitanju analogni dokaz-otisak prsta, znamo da 1/64 biliona slučajeva se računa, a kada je u pitanju otisak digitalnog dokaza, koristeći “MD5” algoritma, može da se uporedi sa 1/340 biliona slučajeva. To je ono za što će nam odgovor dati digitalna forenzika, u zavisnosti od svakog pojedina-čnog slučaja. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 114 10.5.Sa procesnog aspekta važno je da je obezbjeđenje dokaza urađeno na zakonit način, pa sve te odredbe koje propisuju obezbjeđenje naredbe suda za pretrese, kako stanova, tako i poslovnih prostorija, računara, su sve preduslovi koje je neophodno potpuno ispoštovati kako bi se tek onda pristupilo obezbjeđenju elektronskog dokaza. Sve ovo govori nam o tome koliko je očigledno da je za očuvanje integriteta dokaznog materijala značajan i broj ljudi koji učestvuje u tome, kao i da je veoma važno da se radi o kontinuitetu npr. jedne osobe koja svugdje prati dokazni materijal. Mi imamo osobu koja prati dokazni material kada su u pitanju, nazovimo ih, obični dokazi i to nije problem obezbijediti, ali kada su u pitanju elektronski dokaz, i pa imamo obezbjeđenje njihovo, njihovo procesuiranje, njihovo analiziranje, nemogu-će je odrediti prisustvo jedne osobe u forenzičkoj analizi. Po stanovištu suda, u tom slučaju je neophodno da se kreira potvrda iz laboratorije radi ispitivanja, u momentu prijema, dokaznog materijala i u momentu isporuke rezultata, čime se obezbjeđuje integritet dokaza. Kada su u pitanju krivična djela iz oblasti računarskog kriminala, postaviće se pitanje neophodnog svjedočenja forenzičara ili laboranta na sudu, koji će morati da svjedoče o tome na koji način su obezbijedili dokaz, kako je dokazni materijal skladišten i zaštićen u kompjuterskoj laboratoriji u kojoj je izvršena njihova analiza, odnosno forenzika. Ako sve ovo nije odrađeno na propisan način, to znači da nije dobro sprovedena istraga, odnosno izviđaj, a ako se nešto proglasi za pravno nevaljan dokaz, shodno članu 84 ZKP, završava se postupak oslobađajućom presudom. 10.6. Prateći odredbe Konvencije i njeno implementiranje kroz odredbe ZKP-a, dolazimo do pojma vještačenja. Na sudu će se pojaviti vještaci informatičke struke, tako da sudije i tužioci moraju biti tehnički obrazovani da bi, prvenstveno, razumjeli elektronski dokaz i bili spremni da razumiju informatičko vještačenje i iz tog vještačenja izvuku one činjenice koje su neophodne za donošenje pravne odluke. Praksa je pokazala da problem koji se javlja jeste upravo to što po Zakoniku ne postoji definicija elektronskog dokaza, kao informacije podatka koji je nastao na računaru ili je smješten u računar, ili je prenijet preko računara, ali širim tumačenjem ZKP-a on ima istu vrijednost kao i svi drugi materijalni dokazi. Međutim, upravo zbog mogućnosti da se taj dokaz može veoma lako izmijeniti, uništiti, modifikovati, ili na drugi način promijeniti svoj prvobitni oblik, on zahtijeva zaista posebnu pažnju i adekvatan pristup u postupku njegovog pribavljanja i obezbjeđivanja. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 115 10.7. Način pribavljanja listinga telefonskog broja od strane provajdera Prema Zakonu provajderi su obavezni da čuvaju svoje elektronske podatke -listinge na period do 6 mjeseci. U Crnoj Gori vrijeme čuvanja listinga je različito od provajdera do provajdera, tako da su policija, tužilaštvo i sudstvo, kao organi koji koriste te podatke kao dokaze, veoma ograničeni, a ovo zato što je taj period od 6 mjeseci veoma kratak. Veoma često se ne otkriju krivična djela u trenutku kad su ona izvršena, već po proteku izvjesnog vremenskog perioda, pa ako je taj period unazad dvije-tri godine, neće se moći dobiti takav dokaz od strane provajdera. Odredbama koje se odnose na mjere tajnog nadzora, a koje su predviđene članom 157, moguće je takve mjere preduzeti prema licu koje prilikom izvršenja krivičnih djela koristi sredstva za elektronsku komunikaciju, ili poruke o počiniocima izvršenja krivičnih djela, ili o samom krivičnom djelu prenosi putem telefona ili elektronskim putem. Dakle, i u ovim odredbama je ostavljena mogućnost da se inkorporiraju odredbe Konvencije o sajber kriminalu. Računarski kriminal nije kriminal koji se zadržava u nacionalnim okvirima, već možemo reći da ima elemente međunarodnog karaktera, pa se onda postavlja pitanje međunarodne saradnje u pogledu ovih krivičnih djela, koju i sama Konvencija predviđa, tako da odredbe od člana 24 do 28 Konvencije inkorporirane su u nacionalni Zakon o pružanju međunarodne pravne pomoći u krivičnim stvarima. Kada je Crna Gora predala instrumente za potvrđivanje Konvencije, ona je dala izjavu da je Ministarstvo pravde CG organ koji je nadležan za slanje zahtjeva za uzajamnu pomoć, za odgovaranje na te zahtjeve i za izvršavanje tih zahtjeva. Pravosudni organi postupaju po Zakonu o međunarodnoj pravnoj pomoći u krivičnim stvarima, pa i kada se radi o krivičnim djelima iz oblasti sajber kriminala, na isti način kao što to čine i za drugu vrstu krivičnih djela. Predočavajući materijalno i procesno nacionalno zakonodavstvo u Crnoj Gori može se reći da računarski kriminal ili visoko tehnološki kriminal je nov pojavni oblik kriminaliteta, da je država preduzela značajne i odlučne korake u tom pravcu prvenstveno usvajanjem određenih materijalnih i procesnih zakona, koji predstavljaju dobar osnov za krivično gonjenje po-činilaca ovih krivičnih djela. Pošto je Crna Gora u procesu reforme pravosuđa koja podrazumijeva i reformu krivičnog zakonodavstva, neophodno je izvršiti analizu određenih primjedbi, preporuka stručnih lica koja se bave ovim poslovima, a sve u cilju donošenja što boljih zakonskih normi koje bi ostvarile rezultate u borbi protiv visokotehnološkog kriminala. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 117 XI GLAVNIpRETRES Jedan od ciljeva ovog Priručnika je da pomogne u svakodnevnom radu sudijama koji postupaju u postupcima za krivična djela iz oblasti računarskog kriminala, i to ne samo u tim, već i u svakom drugom postupku gdje se u dokaznom postupku predlažu i izvode elektronski dokazi. Dalje, cilj Priručnika je da tužioci i sudije upoznaju dovoljno ovu problematiku, da umiju da prepoznaju šta je bitno, a šta ne, da znaju da postave prava pitanja učesnicima u svim fazama postupka, a naročito sudskim vještacima, da bi dobili odgovore koji će kasnije biti od važnosti za donošenje odluke. Ne može se i ne mora očekivati da svi razumiju do tančina ovu problematiku. Pri tome, ne smije se zaboraviti na procesnu ulogu tužilaca i sudija u krivičnom postupku, a posebno da tužioci i sudije i dalje ostaju da budu pravnici, a vještaci stručna lica, čiji nalazi i mišljenja ponekad mogu biti odlučujući za formiranje pravilne i na zakonu zasnovane odluke u krivičnopravnim stvarima koje se tiču ove oblasti. Postizanju navedenog cilja ne treba da bude ograničavajući faktor činjenici da, kako za početnom, tako i za stalnom obukom u ovoj oblasti. Postoji ozbiljno interesovanje kod jednih, ali i potpuna nezainteresovanost, pa i nelagodnost, kod drugih, naročito onih koji ne koriste svakodnevno računar. Nema razloga za sumnju da će se i na dalje nastaviti sa dobrom praksom organizovanja obuke, koju je i do sada na veoma kvalitetan način sprovodio Centar za edukaciju nosilaca pravosudne funkcije širom Crne Gore. U tom smislu, ovaj Priručnik treba shvatiti kao početni korak u dostizanju potrebnog nivoa znanja za uspješnu borbu protiv računarskog kriminala, uz istovremeno očuvanje i poštovanje osnovnih principa krivičnog postupka i krivičnog prava. U dijelu Priručnika koji se bavi nacionalnim zakonodavnim okvirom, predstavljena su pojedinačno krivična djela, njihova zakonska obilježja, predmet izvršenja, objekat krivičnog djela i posljedica. Stoga će se u ovom dijelu dati prikaz pojedinih primjera iz prakse, (pretežno iz Republike Srbije, obzirom da je tamošnja sudska praksa za sada najobimnija) i eventualne teškoće sa kojima se susretala u rješavanju tih problema, kako tokom prvostepenog postupka, na glavnim pretresima, tako i pred drugostepenim sudom, sa naročitim osvrtom na izvedene specifične dokaze koji su neizbježni u ovim postupcima. Obzirom da ćemo se, po svemu sudeći, sasvim moguće u budućim postupcima i dalje susretati sa istim situacijama, cilj prezentiranja pravnosnažno okončanih postupaka je da se postigne veća ekonomičnost i efikasnost u rješavanju predmeta. Prilikom objašnjavanja će se koristiti naziv krivičnog djela iz Krivičnog zakonika koji je na snazi u Republici Srbiji, a u zagradama će se numerički navoditi odgovarajući član Krivičnog zakonika koji je na snazi u Crnoj Gori. Pri tome treba imati u vidu da se zakonski naziv i/ili opis djela u nekim slu-čajevima razlikuju, što će biti obilježeno znakom *, kako bi se na to skrenula pažnja i uticalo da se čitalac vrati na dio Priručnika koji se bavi nacionalnim zakonodavstvom. 11.1. Oštećenje računarskih podataka i programa (čl.349 KZ) Primjer za krivično djelo oštećenje računarskih podataka i programa predstavlja postupak protiv okrivljenog koji je oglašen krivim da je neovlašćeno izmijenio računarske podatke na određenom sajtu, vlasništvu jedne agencije, na taj način što je iskoristivši propust u izradi sajta, neautorizovano preuzeo administratorska prava na tom sajtu i izmijenio podrazumijevanu adresu, tako što je postavio svoju adresu na Gmailu, a potom je od prodavca domena zahtijevao i dobio autorizacioni kod, nakon čega je izvršio preregistraciju domena kod drugog provajdera, čime je dobio apsolutnu kontrolu nad njim i učinio ga neupotrebljivim za stvarnog vlasnika domena. Kod krivičnog djela oštećenje računarskih podataka i programa, radnja izvršenja krivičnog djela je alternativno određena. Brisanje ili izmjena podrazumijevaju potpuno uništenje računarskog programa ili podatka ili njihovo mijenjanje, ali tako da podaci postanu potpuno neupotrebljivi ili neupotrebljivi za funkciju za koju su bili namijenjeni. Oštećenjem se smanjuje upotrebna vrijednost računarskog podatka ili programa i može biti djelimično ili potpuno. Uništenjem je stvar dovedena u takvo stanje da je izgubila vrijednost i postala potpuno neupotrebljiva. Prikrivanje podrazumijeva sklanjanje sa mjesta gde se do tada nalazio u ra-čunaru računarskog programa ili podatka i na taj način činjenje neupotrebljivim sa aspekta njegove namjene, primarnog cilja i primarnog korisnika kome je program služio. 11.2. Računarska prevara (čl.352 KZ) U pogledu krivičnog djela računarske prevare u praksi nema previše predmeta. Kao jedan primjer je predmet u kojem je okrivljeni lažnim prikazivaPrakticni vodic kroz savremeno krivicno pravo i primjere iz prakse 118 Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 119 njem podataka uticao na rezultat elektronske obrade i prenosa podataka u namjeri da sebi pribavi protivpravnu imovinsku korist i time prouzrokovao štetu preduzeću Telekom, na taj način što je u više navrata neovlašćeno pristupao ormarićima navedenog preduzeća sa telefonskim instalacijama u određenim zgradama, vršio je neovlašćenu konekciju na telefonske priključke fiksnih brojeva, čiji su korisnici bili druga lica, sa tih brojeva je pozivao telefonski servis za dopune mobilnih telefona, na kome je računar automatski registrovao fiksni broj, identifikovao je i korisnika a zatim je okrivljeni putem tastature mobilnog telefona unosio prethodno pribavljene korisničke šifre, čime se računarskom programu za obradu podataka lažno predstavio kao zakoniti korisnik usluga i na taj način dopunjavao stanje kredita na računu mobilnog telefona u različitim iznosima. Raspon dopune je sa otprilike od 30 eura pa sve do 760 eura na račun jednog korisnika. Za navedeno krivično djelo prvostepenom presudom, osuđen je na kaznu zatvora u trajanju od 2 godine. Navedena presuda je iz 2010. godine, kada se rigoroznije odlučivalo u pogledu kazni u ovakvim predmetima. Navedeno lice je bilo u pritvoru koji mu je produžen do pravnosnažnosti presude, a razlog tome se može tražiti i u tome što se radilo o produženom krivičnom djelu sa 25 pojedinačnih radnji. 11.3. Neovlašćen pristup zaštićenom računaru, računarskoj mreži i elektronskoj obradi podataka (čl.353 KZ)* Za krivično djelo neovlašćen pristup računarskom sistemu, ovdje će se navesti primjer okrivljene kojoj je izrečena sudska opomena što se u više navrata neovlašćeno uključila u računarsku mrežu jedne firme na taj način što se sa svog kućnog računara konektovala na internet i pristupajući sa IP adrese bila je dodijeljenja korisniku-njenom suprugu, pristupila internet adresi firme nakon čega je prekršila mjere zaštite uspostavljene od strane firme, unijela korisnička imena i lozinke za dvoje zaposlenih u toj firmi i sa svog računara neovlašćeno pregledala sadržaje njihove elektronske pošte. Drugi primjer, ali za kvalifikovan oblik, je predmet u kojem je okrivljeni sa svog računara unošenjem prethodno pribavljenih šifri u polje za unos korisničkog imena i lozinke neovlašćeno pristupio serveru za pružanje usluge obrade elektronskih podataka, izbrisao postojeće podatke, unio podatke po svojoj volji, usljed čega je došlo do zastoja i navedeni veb sajt je u vrijeme trajanja napada bio nedostupan, nakon čega je zbog masovnih napada NN lica navedena internet prezentacija uklonjena. Prvostepena presuda je ukinuta rješenjem drugostepenog suda, obzirom da su ocijenjeni osnovanim žalbeni navodi branioca da se masovni napadi od strane velikog broja lica ne mogu pripisati krivici okrivljenog, a činjenica Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 120 o masovnim napadima je bila unijeta u izreku presude, kao radnja izvrše--nja okrivljenog. Drugostepeni sud je skrenuo pažnju da u konkretnom slučaju okrivljeni može da odgovara jedino za svoje radnje i svoje postupke. Osim navedenog, drugostepeni sud je našao da prvstepena presuda nema razloga o odlučnim činjenicama. Naime, prvostepeni sud ne navodi razloge zbog kojih smatra da je okrivljeni izvršio kvalifikovani oblik krivičnog djela a da pri tome prethodno nije utvrdio da je samom radnjom okrivljenog zaista došlo do blokade sistema. 11.4. Ugrožavanje sigurnosti (čl.168 KZ) Što se tiče krivičnog djela ugrožavanja sigurnosti, jedan od primjera je predmet u kome je izvršilac ugrozio sigurnost više lica – osoba koje namjeravaju da učestvuju na manifestaciji Parada ponosa, i to prijetnjom da će napasti na život i tijelo tih lica, tako što je na internet prezentaciji društvene grupe Facebook, u okviru jedne grupe čiji se naziv navodi, a čiji je okrivljeni član, sa svog profila uputio prijeteću poruku upućenu svim eventualnim učesnicima navedenog događaja. Drugostepeni sud je najprije postupao tako što je prvostepene presude koje su bile oslobađajuće, potvrđivao ovakve presude, nalazeći da su pravilno prvostepeni sudovi našli da u konkretnom slučaju nije došlo do individualizacije pasivnog subjekta kod koga se kao posledica krivičnog djela ugrožavanja sigurnosti javlja upravo njegova konkretna sigurnost, koja se manifestuje u njegovom ličnom osjećaju nesigurnosti. Kako je stavljeno na teret da je okrivljeni ugrozio sigurnost više lica koja namjeravaju da učetsvuju u navedenoj manefestaciji dakle u vrijeme kada se nije ni znalo da li će se održati manifestacija, te da je njegova prijetnja bila upućena svim eventualnim učesnicima, pri čemu je bilo nemoguće individualizovati pasivni subjekat, drugostepeni sud je tada smatrao da je pravilno prvostepeni sud našao da radnje koje su okrivljenom stavljene na teret ne predstavljaju krivično djelo. Međutim, nakon zauzimanja stava Vrhovnog kasacionog suda Srbije, došlo je do izmjene prakse, u postupcima su saslušavani svjedoci koji su izjavili da su pročitali poruku na Facebook-u koju je okrivljeni ostavio, da su o toj poruci obavijestili administratora Facebook-a, da su organizatori manifestacije to prijavljivali policiji, da su se svjedoci osjetili ugroženim, da su i sami bili učesnici na toj manifestaciji, da su osjetili strah za ličnu bezbjednost i da su takve navode shvatili kao direktan poziv na nasilje. Prenosimo u integralnoj verziji Pravno shvatanje VKS Srbije: „O potrebnim elementima za optužni predlog kod krivičnog dela ugrožavanje sigurnosti iz člana 138 stav 2 u vezi stava 1 KZ Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 121 Za postojanje krivičnog djela iz člana 138. stav 2. KZ, potrebno je da se zna na koja lica se odnosi pretnja i čija je lična sigurnost ugrožena, ali to ne znači da identitet tih lica mora biti tačno određen u optužnom aktu, već je dovoljno da je ta lica moguće odrediti – identifikovati prema nekoj okolnosti koja stoji u vezi sa upućenom pretnjom. Kod krivičnog djela ugrožavanje sigurnosti iz člana 138. st.2. u vezi st.1. KZ, često se pojavljuje dilema da li je uopšte neophodno precizno imenom i prezimenom označiti pasivnog subjekta – oštećenog ili je za optužni predlog dovoljno da je on odrediv, tj. da se iz dispozitiva zna na koja lica se odnosi prijetnja kojom se prijeti zlom, a što ima za posljedicu stvaranje nespokojstva, straha i narušavanja pravne i fizičke nesigurnosti, tj. lične slobode. Kad je pretnja upućena direktno, neposredno, onda nema dileme na koga se odnosi. Međutim, kada je prijetnja upućena većem broju neidentifikovanih lica, preko internet prezentacije društvene mreže „Facebook“ ili kakvog drugog preciznog sredstva elektronske komunikacije koje je dostupno svima jer je pristup toj mreži neograničen, onda je za optužni akt dovoljno da su pasivni subjekti odredivi, a koja su njihova imena i prezimena i da li su za pretnju saznali je stvar dokazivanja u krivičnom postupku”. http://www. vk.sud.rs/pravno-shvatanje-o-potrebnim-elementima-za-optuzni-predlogkod-krivicnog-dela-ugrozavanje-sigurnosti-iz-clana-138.-stav-2. -u-vezi-stava-1.-kz.html U praksi sudova u regionu prisutna su navedena krivična djela koja su izvršena na taj način što je ugrožena sigurnost najviših državnih funkcionera ili su prijetnje upućivane određenim licima u pojedinim državnim institucijama. Izvjesno je da se veliki broj krivičnih djela ugrožavanje sigurnosti vrši preko Facebooka društvene mreže, pa tako navodimo i primjer gdje je izvršilac krivičnog djela sa svog korisničkog profila na korisnički profil oštećenog poslao prijeteće poruke “mrtav si, odrobijaću te”, a potom i na svom korisničkom profilu postavio sliku na kojoj se nalazio oštećeni sa zaokruženom glavom na kojoj je sastavljen tekst “poslednji pozdrav” i navedeno ime ošte-ćenog, zatim primjer gde je okrivljeni oglašen krivim (presuda je potvrđena od strane drugostepenog suda) da je okrivljena sa svog kućnog računara ugrozila sigurnost više lica, sa korisničkog profila Facebooka, koji je kreirala pod imenom koji ne odgovara njenom imenu i prezimenu uputila na korisnički profil maloljetne oštećene. Prijetnje koje se odnose na maloljetnu oštećenu i njenu majku, gde poruke obiluju psovkama ali i prijetnjama da će napasti na njihov život i tijelo , što je ovdje bilo bitno. U dokaznom postupku između ostalih izvedenih dokaza, pročitane su odštampane poruke sa Facebooka. Dodatni Protokol uz Konvenciju o visokotehnološkom kriminalu koji se odnosi na inkriminaciju djela rasističkih ksenofobične prirode izvršenih preko računarskih sistema ima za cilj da se inkriminišu i kazne navedena Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 122 ponašanja bez obzira da li se njime širi mržnja ili se činjenice predstavljaju na neistinit način. 11.5. pravljanje i unošenje računarskih virusa (čl.351 KZ) i prevara (čl.244 KZ) Što se tiče krivičnog djela pravljanje i unošenje računarskih virusa u postupku koji je vođen pred Višim sudom u Beogradu, a zatim i pred Apelacionim sudom u Beogradu, potvrđena je prvostepena presuda u kojoj je osim navedenog krivičnog djela okrivljeni oglašen krivim za krivično djelo pravljenje i unošenje računarskih virusa i za krivično djelo prevara u pokušaju. U izreci koja je zaista opširna, ne i neopravdano, (kojoj ćemo ovdje dati dosta prostora kako bi se čitaoci upoznali do detalja) navedeno je da je okrivljeni na svom personalnom računaru, pomoću programske aplikacije Visual basic napravio računarski virus IC Trojanac, a u namjeri njegovog unošenja u tuđe računare, koji je imao funkcije slikanja aktivnog monitora zaraženih računara drugih korisnika, tzv. Screenlogger, snimanje kucanja karaktera na tastaturi Keylogger, postavljanje sadržaja na zaražene računare drugih korisnika, kao i skidanje sadržaja sa tih računara (funkcije upload i download), oformio dvije sobe za razgovor (chat rooms)koje je koristio kao mjesto i sredstvo za zadavanje komandi i vršenje kontrole nad zaraženim računarima i prijem odgovora, navedeni virus unio u računare 70 korisnika, prouzrokovao štetu po zaražene računare i njihove korisnike, na taj način što je nezavisno od volje korisnika vršio snimanje sadržaja aktivnog monitora, snimanje elektronskih sadržaja koje korisnik unosi putem tastature koji podaci su potom bez znanja i pristanka korisnika zaraženih računara slati na server koji je bio pod kontrolom okrivljenog, i to sve tako što je predstavljajući se različitim imenima sa različitih adresa na elektronske adrese korisnika slao elektronsku poštu u kojoj se kao prilog (attachment) poruke nalazio računarski virus, dok je u poruci navodio da treba da pogledaju šta se u prilogu nalazi, a po otvaranju priloga pokretala se instalacija virusa na računar, virus se kopirao u programski registar, pravio je sistemski zapis, što je dalje omogućavalo da se virus aktivira svakim podizanjem operativnog sistema. Sličan primjer predstavlja radnja izvršenja okrivljenog koji je napravio i unio virus u tuđe računare, a zatim virusu slao i zadavao komande preko tekstualnih poruka i na taj način prikupljao lične, poslovne i druge podatke korisnika zaraženih računara, pa je tako unio virus u računare tri njemačka državljanina, prikupljao podatke o njihovim bankovnim računima i to za online transakcije a zatim u namjeri da pribavi sebi protivpravnu imovinsku korist i lažnim prikazivanjem činjenica doveo u zabludu jednog od njema-čkih državljanina i službenike njemačke banke, kako bi ih naveo da na štetu Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 123 imovine klijenata isplati iznos od 2. 600 eura. Na navedeni način, okrivljeni je prikupio podatke u vezi ovog državljanina koje se tiču ne samo imena i prezimena već i broja fiksnog telefona, broja mobilnog telefona, broja bankovnog računa korisničko ime, ali i ono što je bitno PIN broj (personal identification number- numerička lozinka koja služi sistemu za identifikaciju korisnika), zatim je saznao i njegov TAN broj (transaction authentication number- jednokratna numerička lozinka)koji se koristi za potvrdu online transakcije. Osim toga okrivljeni je doveo u zabludu istog državljanina lažnim prikazivanjem činjenica da je od svoje banke dobio poklon u iznosu od 1300 eura, i tako što je u Frontpage- u u HTML jeziku, izradio lažnu internet stranicu banke na kojoj je na njemačkom jeziku naveo tekst kojim se potvrđuje da navedeni državljanin njemačke dobio kao poklon od banke za uspješno poslovanje iznos od 1300 eura i to trgovanje/ poslovanje sa trgovinom hartija od vrijednosti. Tako pripremljenu stranicu je postavio na hard disk njegovog računara i sačekavši da se uloguje kako bi provjerio stanje svog računa aktivirao je Keylogger kako bi nadgledao koje podatke unosi sa tastature, snimio je broj za online transakcije, doveo u zabludu kako službenike banke da na štetu imovine klijenta, a u korist faktički okrivljenog, na račun otvoren u banci u Srbiji na ime majke okrivljenog, putem online transakcije uplate iznos sa lažnom svrhu pomoć prijatelju, koju transakciju je banka konačno stopirala obzirom da je provjerom posumnjala da se radi o rizičnoj transakciji. Okrivljeni je u svojim odbranama, što je jako bitno navesti, do detalja iznosio odbranu, što je za prvostepeni i drugostepeni sud bilo od značaja da lakše sagleda način izvršenja navedenih krivičnih djela sa kojima se do sada nije susretalo puno sudija. U toku dokaznog postupka pročitan je dopis CERT (computer emergency response team-nacionalni tim za monitoring i brzu reakciju na prijetnje)zemlje oštećenog državljanina dostavljen domaćoj banci, iz kog je utvrđeno koji je tip virusa u pitanju, da se radi o Trojancu, kakve funkcije on ima, kakve su funkcije postavljanja sadržaja na zaraženi računar, kako su zadavane komande, odakle i kako je vršena kontrola, te prijem i odgovor od strane zaraženih računara. U dokazom postupku izvršen je pregled hard disk računara, uz pomoć forenzičkog softverskog alata, izvršena je aktivizacija podataka korišćenjem Forensic toolkit, pregledom sadržaja utvrđeno da je računar korišćen za pristup internetu i u druge svrhe, da su pronađene izvjesne datoteke koje su dostavljene sudu u prilogu i one su obično na CD-R mediju. Pred sudom je vršen uvid u sadržaj dostavljenih diskova i tada je utvrđeno da se na sadržajima snimljenim sa hard diska laptopa oduzetog od okrivljenog, između ostalog, nalaze, i vidljivi su, snimci aktivnih ekrana računa- Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 124 ra oštećenog stranog državljanina, na kojima se vidi stanje na računu itd. Prvostepeni sud je našao da posljedica krivičnog djela unošenje računarskih virusa jeste nastupanje štete ali za razliku od tumačenja okrivljenog i branioca tokom postupka, sud nalazi da se šteta može manifestovati u bilo kom obliku, dakle ne nužno, da je došlo do imovinske štete, već je dovoljno da je unošenje virusa imalo posljedice koje se mogu ogledati i “samo u usporavanju rada računara, u padanju sistema ili njegovom ponovnom podizanju ili pokretanju na svakih nekoliko minuta, usporavanje internet konekcije i slično” pri čemu se šteta može posmatrati i kao neimovinska, obzirom da je povređeno pravo na privatnost i zaštita povjerljivih podataka korisnika tako zaraženih i kompromitovanih računara. Posebno je interesantno da se u konkretnom slučaju radilo o sticaju sa krivičnim djelom prevare (u klasičnom smislu) u pokušaju. Ovo stoga što je prvostepeni sud pravilno našao da je okrivljeni kao sredstvo za izvršenje krivičnog djela prevare koristio računar, računarske programe i pristup internetu, odnosno sredstva koja po mišljenju suda jesu podobna za izvršenje predmetnog krivičnog djela. Što se tiče dokaza potrebno je utvrditi da li je računarski virus, unijet direktnim pristupom računaru ili je to učinjeno u okviru mreže internog karaktera uz pomoć drugog računara kao dijela te mreže ili je to učinjeno putem interneta. Karakteristično je za ovo krivično djelo da izvršioci su obična lica koja nemaju samo osnovno poznavanje rada na računaru već u mnogo kvalitetnijem nivou poznaju i način rada operativnog sistema, način funkcionisanja pojedinih djelova i međusobne povezanosti i operativnog sistema, osnove programiranja, izrade računarskih programa uz pomoć nekog od postojećih i poznatih programskih jezika ili alata. 11.6. prevara (čl.244 KZ) Sa gore navedenim primjerom dobro je odmah navesti sljedeći primjer samostalnog krivičnog djela prevare, u pokušaju, dakle opet krivičnog djela koje nije iz posebne glave Krivičnog zakonika koje se bavi krivičnim djelima računarskog kriminala. Naime, okrivljenom u ovom postupku je stavljeno na teret da je dovodio građane, lažnim prikazivanjem činjenica, u zabludu i navodio ih da mu na štetu svoje imovine isplate iznos u vrijednosti koja je ukupno prešla iznos od 1.500.000, 00 dinara, tako što je kod internet provajdera registrovao domen na kome je postavio internet prezentaciju pod nazivom “Apel za pomoć licu... ” na kojoj se predstavio kao otac teško oboljelog osamnaestomjesečnog dječaka kome je nephodno potrebna hitna medicinska pomoć. Pomoć je podrazumijevala operaciju, presađivanja matičnih ćelija, koja je Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 125 navodno zakazana u bolnici u inostranstvu i čije izvođenje košta 145.000 eura, pri tom je postavio preko stotinu fotografija na kojima se nalazilo neidentifikovano dijete zajedno sa roditeljima za koje je okrivljeni na ovoj stranici tvrdio da se radi o slikama njegovog oboljelog sina. Na toj prezentaciji pozvao je sve koji žele da mu novčanim prilozima pomognu, upla-ćaju svoje priloge na račune koje je otvorio u dvije banke, a zatim putem interneta kontaktirao sa administratorom sajta čije se ime navodi i lažno se predstavio na isti način. Zatim je spisak sajtova koji su akciju podržali, postavio na svom domenu, nakon čega su mu od strane više lica uplaćena novčana sredstva koja je on potom podigao. U toku dokaznog postupka pročitani su izvještaji provajdera (kompanija koje pružaju usluge pristupa Internetu fizičkim i pravnim licima), utvrđeno je da je okrivljeni uplatio iznos na ime registracije domena, na ime tromjesečnog hostinga, da je otvorio domen, tačno vrijeme i datum kada je to učinio, svoje osnovne podatke, brojeve telefona i email adrese koje je unio u formulare za registraciju, da je istog dana, nakon par časova podignut veb sajt na kome je predstavljena njegova internet prezentacija sa IP adrese koja je inače bila u vlasništvu Telekoma. Na isti način iz dopisa Interenet provajdera utvrđeno je da su zabelježene 2 konekcije na naloge elektronske pošte, koja je pripadala okrivljenom sa IP adrese koje su bile dodijeljene korisniku – okrivljenom, da su ostvarene putem ADSL veze koja je instalirana na fiksnom telefonskom priključku a to je bio upravo broj telefona koji je okrivljeni naveo u formularu za registraciju domena. Radilo se o priključku čiji je pretplatnik bila majka okrivljenog, a ADSL se vodio na ime okrivljenog. 11.7. falsifikovanje isprave (čl.412 KZ) Sljedeći primjer tiče se krivičnog djela falsifikovanje isprave. Naime, okrivljenom iz ovog postupka stavljeno je na teret da je nabavio radi upotrebe lažne isprave, to su dva kladioničarska tiketa, tako što je NN lice na računaru kladionice na navedenom uplatnom mjestu, sa optičkog diska pokrenuo program koji je omogućio da se zaobiđe informacioni sistem kladionice, da se izvrši modifikacija kladioničarskog tiketa koji se već nalaze u bazi i čiji je datum kreiranja validan, te da se na njih potom unesu rezultati već odigrane utakmice sa već poznatim ishodom. Nakon toga, uz pomoć programa kladionice za evidenciju tiketu, pregledana je grupa tiketa koji još nijesu poslati u centralu kladionice, koji su već uplaćeni, otkucani u vremenskom periodu prije početka odigranih mečeva. Uz pomoć navedenog programa napravljena su dva dobitna tiketa tako što je izmijenjen sadržaj postojećih tiketa u bazi podataka kladionice, u njih su unijeti podaci u vidu poznatih ishoda, već odigranih utakmica, koje je potom otštampao koristeći tikete kladionice i na taj način uticao na rezultat elektronske obrade podataka, potom tako sačinjene tikete koji su prepoznati kao dobitni, predao okrivlje- Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 126 nom koji ih je upotrebio kao prave, donio na naplatu na uplatno mjesto, pri čemu je jedan od tiketa i isplaćen. 11.8. Zloupotreba službenog položaja (čl.416 KZ) Jedan od zanimljivijih primjera je postupak (koji jedini primjer u ovom Priručniku koji još nije pravnosnažno okončan), u kojem se radi se o službenom licu koje je zaposleno u MUP-u i koje je prema navodima optužnice iskorišćavanjem svog službenog položaja i ovlašćenja, prekoračenjem granica svog službenog položaja, pribavio korist drugookrivljenom, na način što je na njegov zahtjev, nakon što mu je drugookrivljeni dao određene brojeve mobilnih telefona (za koje se utvrdilo da pripadaju djevojci drugookrivljenog) zatražio da mu pribavi listing obavljenih razgovora preko mobilnih telefona tih brojeva, pribavio drugookrivljenom izvještaje o telekomunikacionom saobraćaju za navededne telefonske brojeve, zatim ih snimio na fleš memoriju koju je predao drugookrivljenom, a sve to, prema navodima optužnice, iskorišćavanjem svog službenog položaja. 11.9. Neovlašćeno iskorišćavanje autorskog djela ili predmeta srodnog prava (član 234 KZ) U pogledu krivičnog djela neovlašćeno iskorišćavanje autorskog djela ili predmeta srodnog prava, najčešći oblik izvršenja ovog krivičnog djela sastoji se u tome što je izvršilac neovlašćeno umnožavao i stavljao u promet različita autorska djela: filmove u DVH ili DVD formatu, muziku u MP3 formatu, kompjuterske programe i igre, enciklopedije i druge multimedijalne sadržaje. Na taj način, neovlašćeni izvršilac je razmjenom i posredstvom interneta prethodno nabavljao kopije autorskih djela koje je smještao u memoriju svog računara i na optičke diskove CD-R i DVD-R, potom ogla-šavao njihovu prodaju putem svojih internet stranica, ostavljajući kao kontakt svoju elektronsku adresu. Putem elektronske pošte zainteresovanim kupcima slao je katalog sa pojedinačnim naslovima autorskih djela, čije je kopije nakon pristazanja narudžbine na svom računaru dalje umnožavao, zatim ih pakovao i tako pripremljene grupisao po narudžbinama koje je kupcima dostavljao lično, a drugima preko poštanskih uputnica, ostvaruju-ći na taj način protivpravnu imovinsku korist za sebe. Drugi vid je neovlašćeno umnožavanje i stavljanje u promet računarskih softvera, pa tako na primjer karte za GPS uređaje, koji predstavlja autorsko djelo, Garmin čiji nosilac autorskih prava je preduzeće, koje je ovlašćeni zastupnik za određenu teritoriju. Ovo djelo vršeno je tako što je u štampanim izdanjima i na internetu oglašavano pružanje usluga instaliranja Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 127 računarskih softvera, Garmin mapa. Izvršilac je ostavljao svoje brojeve mobilnih telefona za kontakt i dogovor i adresu elektronske pošte, nakon čega po dogovoru, navedene softvere i mape dostavljao i instalirao kupcima za određenu cijenu i na taj način ostvario protivpravnu imovinsku korist. Specifičnost za navedeno krivično djelo je i činjenica da se bez obzira na broj primjeraka autorskih djela koje se odnose na filmski, muzički i multimedijalni sadržaj, svi pojedinačno moraju navesti, pa praksa, u regionu, bilježi situaciju u kojoj postoji prvostepena presuda, koja na prvoj i drugoj strani ima uvod, lične podatke okrivljenog, izreku u kojoj je naveden način izvršenja, a zatim počinje nabrajanje primjeraka autorskih djela, u vidu filmskih sadržaja, računarskih programa, muzičkih sadržaja do 176 strane, potom pravna kvalifikacija i odluka o krivičnoj sankciji, nakon koje slijedi obrazloženje, koje, u najvećem broju, posebno zbog velikog broja priznanja izvršenja ovih krivičnih djela, nije duže od dvije – tri strane. U praksi se u prvo vrijeme nijesu navodili svi navedeni podaci ali je nakon odluke najvišeg suda praksa izmijenjena tako da u činjeničnom opisu optužnice a samim tim i buduće presude mora da bude navedeno da autorsko djelo predstavlja određen broj npr. kompakt diskova sa snimljenom muzikom i/ ili DVD-a sa snimljenim filmovima uz obavezno navođenje i identifikaciju o kojim muzičkim djelima i filmovima se radi, ko je njihov autor, odnosno ko je lice koje je nosilac autorskog prava ili lice na koje je prenijeto autorsko pravo. U suprotnom bi se došlo u situaciju da radnja izvršenja predmetnog krivičnog djela nije bliže određena objektom djela, odnosno nazivom autorskog djela i subjektom autorskog prava, u kom slučaju bi nedostajao bitan element za postojanje krivičnog djela neovlašćeno korišćenje autorskog i drugog srodnog prava i slijedom toga bi se morao zauzeti stav da djelo koje je predmet optužbe nije krivično djelo. Jedna od interesantnih odbrana je ona u kojoj okrivljeni ističe da je kolekcionar, da skuplja već dvadeset godina pojedina izdanja, da je počeo da prebacuje sa VHS na DVX format, da je lično pravio omote za filmove, na taj način sačinio je diskove koji su veoma slični originalu, ali koje ne prodaje. U konkretnom slučaju, iz izvještaja o vještačenju utvrđeno je da je forenzičkom analizom hard diskova pronađen veći broj omota za diskove elektronskog formata, veći broj kataloga diskova u elektronskom formatu, kao i programi koji bi mogli da se koriste za pripremu i štampanje kao što su NERO burning rom i slično. Ono što je opredijelilo tužioca, da krene u postupak a potom i sud da okrivljeni bude oglašen krivim, su dva oglasa u kojem se nudila, osim profesionalnog presnimavanja totalna rasprodaja DVX diskova istih naslova, bez ograničavanja broja primjeraka, navedena je cijena i broj telefona okrivljenog na koji su se zainteresovani mogli obratiti. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 128 11.10. Neovlašćeni pristup zaštićenom računaru, računarskoj mreži i elektronskoj obradi podataka, krivično djelo računarska sabotaža, krivično djelo pravljenje, nabavljanje i davanje drugom sredstava za izvršenje krivičnog djela protiv bezbjednosti računarskih podataka, pravljenje i unošenje računarskih virusa - STICAJ Jedan od takođe zanimljivih pravnosnažno okončanih predmeta je postupak protiv okrivljenog koji je prvim stavom izreke oglašen krivim za krivično djelo neovlašćeni pristup zaštićenom računaru, računarskoj mreži i elektronskoj obradi podataka, krivičnog djela računarska sabotaža i krivično djelo pravljenja, nabavljanja i davanja drugom sredstava za izvršenje krivi-čnog djela protiv bezbjednosti računarskih podataka a drugim, trećim i četvrtim stavom izreke je oglašen krivim za krivično djelo neovlašćeni pristup zaštićenom računaru, računarskoj mreži i elektronskoj obradi podataka i krivično djelo računarska sabotaža, a stavom pet presude je oglašen krivim za produženo krivično djelo pravljenje i unošenje računarskih virusa i jedno produženo krivično djelo pravljenje, nabavljanje i davanje drugom sredstava za izvršenje krivičnog djela protiv bezbjednosti računarskihpodataka. Okrivljeni se kršeći mjere zaštite neovlašćeno uključio u računarsku mrežu, neovlašćeno pristupio elektronskoj obradi podataka, na taj način što je prethodno koristeći anonimne servise – usluge raznih pružaoca takvog načina pristupa internet mreži, a u cilju anonimnog korišćenja interneta, radi prikrivanja svog djelovanja, kao što su hotspot, wireless, koja omogućava izlazak na internet kroz otvorene bežične mreže pristupa, svojeručno mijenjajući takozvane MAC adrese (Media Access Control Address- jedinstven broj kojim se vrši identifikacija uređaja)mrežne kartice računara koje je koristio a koja adresa služi za identifikaciju mrežnog uređaja, tj. računara u mrežnom okruženju, pri tom koristeći nekoliko Socks 5 protokola konekcija ((Internet protokol koji usmjerava mrežne pakete između klijenta i servera preko proksi servera i obezbjeđuje autentifikaciju tako da samo ovlašćeni korisnici mogu da pristupe serveru, koji omogućavaju da se IP (internet protokol) adresa korisnika prikrije, tj. da se komunikacija sa drugim računarom odvija preko udaljenih računara (servera) za opsluživanje drugih računara, a koji nasumice dodjeljuju IP adrese iz bilo kog opsega adresa, pri čemu se prava IP adresa korisnika ne otkriva)) Okrivljeni je neovlašćeno pristupio zaštićenoj računarskoj mreži, centralnom serveru za kontrolu svih internet prezentacija jednog preduzeća za pružanje usluga pristupanja internetu na čijem serveru je bila smještena internet prezentacija državnog organa. Koristeći pseudonim unio je, uništio, izbrisao i izmijenio sadržaj i na taj način učinio neupotrebljivim računarske podatke i programe. Namjera je bila da onemogući i Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 129 znatno omete postupak elektronske obrade podatke koje su od značaja za državni organ, na taj način što je u elektronskom zapisu centralnog kontrolnog servera izbrisao takozvane administrativne, tj. upravljačke korisničke pristupne podatke (korisničko administrativno ime i lozinku za otključavanje – omogućavanje pristupa uređivanju prezentacije). Onemogućio je dalji pristup, od strane ovlašćenih lica kontroli podataka i samoj interenet prezentaciji, nakon čega je te kontrolne podatke, tj. korisničko ime i šifru svojeručno promijenio, upisujući takozvane “standardne vrijednosti” Koristeći ime i šifru admin-admin, proslijedio je podatke drugom na upotrebu radi izvršenja krivičnog djela neovlašćen pristup zaštićenom računaru, mreži ili elektronskoj obradi podataka, tako što je navedene podatke odmah distribuirao putem različitih socijalnih i komunikacionih mreža na internetu drugim licima, radi nastavka neovlašćenog pristupa i izmjene sadržaja navedene inernet prezentacije. Navedeni primjer na vrlo jasan način prikazuje koliko je neophodno da se unapređuju znanja sudija i tužilaca iz procesnog i materijalnog krivičnog prava i savladaju osnovni pojavni oblici računarskog kriminala. U stavu 2 izreke presude, ponavlja se na bezmalo jednak način izvršenje krivičnog djela i to različito samo u pogledu toga što je pristupao centralnom serveru za kontrolu svih internet prezentacija, intenet servis provajdera, a na kojim serverima su bile inernet prezentacije različitih državnih ograna, javnih službi, ustanova, preduzeća i drugih subjekata, koristeći pseudonime, unosio, uništio, izbrisao, izmijenio, oštetio, prikrio ili na drugi način učinio neupotrebljivim računarske podatke tako što je mijenjao korisničke pristupne podatke, a nakon toga u elektronske baze podataka internet prezentacija svojeručno unosio izmjene sadržaja tekstva, fotografija i drugih elektronskih podataka ili u potpunosti brisao internet prezentaciju i podatke, umjesto čega je u elektronske baze koje su bile javno dostupne unosio prethodno pripremljene sopstvene prezentacije koje su imale razne poruke, pa je tako neovlašćeno pristupio a zatim onemogućio ili znatno omeo postupak elektronske obrade i prenosa podataka na internet prezentacijama, između nekoliko fakulteta, sudova različitog ranga, zatim je pristupao internet prezentacijama različitih političkih stranaka, medijskih kuća, agencija, ministarstva, sajtu koji je bio posvećen parlamentarnim izborima i dr. Tačkom 5 izreke, okrivljeni je oglašen krivim da je napravio računarski virus u namjeri unošenja u tuđe računare i računarske mreže. Okrivljeni je na svom kućnom računaru napravio računarski virus potom na većem broju hakerskih internet sajtova objavio svoj računarski virus, (program za protivpravni pristup i kontrolu računara) kome je dao određeni naziv i koji bi se kada bi ga neki korisnik preuzeo i iskoristio, njemu vraćao u formi novog PHP Shell (koristi za administraciju i održavanje sajta, za raspakivanje i pomjeranje velikih fajlova) i obavještenja gdje i na koji način je virus prisutan i na Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 130 koji tačno način zaraženi računar može biti kontrolisan, a zatim na jednoj adresi elektronske pošte posjedovao tako pribavljenih preko 600.000 šelova a na drugoj adresi elektronske pošte 176.000, pri čemu je dakle jedan šel služio sa pristup jednom sajtu ili nalogu. Ovo govori da je imao pristup na svaki zaražen računar, koji je neko drugo lice koristilo, a da to lice nije ni svjesno da mu je računar zaražen i time je izvršiocu bilo omogućeno da pristupa ostalim internet sajtovima koji su se nalazili na serverima, preko takozvanog backdoor pristupa. Tako pribavljenih oko 776.000 PHP Shell, izvršioc je kasnije unosio u tuđe računare i računarske mreže na internet prezentacijama koje je izmijenio, čime je imaocima tih prezentacija pričinio štetu u vidu nemogućnosti pristupa i korišćenja internet prezentacija i time istovremeno pričinio i materijalnu štetu u neutvrđenom iznosu. Ono što je zanimljivo da je u konkretnom slučaju okrivljeni, koji je učenik srednje “Elektrotehničke škole”, priznao izvršenje svih krivičnih djela, neoženjen, bez djece, krivična djela je, a bilo ih je ukupno 12, izvršio u periodu od godinu i nešto više dana. Njegova odbrana je unijeta u integralnoj verziji na 6 strana. Iz takve odbrane se može steći slika o tome na koji način ovi mladi ljudi razmišljaju, šta ih motiviše i na koji način vrše ova krivična djela, a ono što je još važnije i na koji način sud može da preduzme radnje koje sadrže sva bitna obelježja krivičnog djela iz oblasti računarskog kriminala. Kod dokazivanja bitno je pribaviti izvještaj od Internet provajdera koji je pružao usluge hosting svakoj pojedinoj web stranici, kako o logovima pristupa serveru za prezentaciju “napadnutih” sajtova tako i sadržaj prezentacije prije i posle napada. 11.11. Zloupotreba platnih kartica (čl.260KZ)* i prikrivanje (člana 256 KZ) Izvršilac koji je mlađe punoljetno lice je neovlašćeno, u više navrata upotrijebio poverljive podatke koji jedinstveno uređuju prave platne kartice u platnom prometu i to sa jedanaest različitih platnih kartica čiji su izdavaoci banke iz Sjedinjenih Američkih država. Okrivljeni je pribavio sebi protivpravnu imovinsku korist, na taj način što je koristeći elektronski nalog za elektronske naručivanje i plaćanje preduzeća Card servis na internet stranici navedenog preduzeća, koristio dvije lažne adrese elektronske pošte, lažno se predstavljajući drugim imenom, upotrebio povjerljive podatke sa jedanaest platnih kartica, navedenih banaka, u ukupno 98 navrata, tako što je u polja predviđena za popunjavanje podataka o platnim karticama, unosio prethodno pribavljene podatke o platnim karticama, ime i prezi- Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 131 me korisnika, vrijeme validnosti i broj platne karitice. Okrivljeni je kupovao karte za muzičke koncerte poznatih svjetskih izvođača, nakon čega je šifre naručenih karata predavao drugookrivljenom, koji ih je potom predao tre-ćeokrivljenom, koji je podizao karte za koncerte na biletarnici gde je saopštavao šifre rezervisanih karata, a potom su karte pribavljene na taj način prodavali. Prema njemu je kao prema mlađem punoletnom licu, on je inače 1992 godište, student Računarskog fakulteta, izrečena vaspitna mjera pojačanog nadzora od strane organa starateljstva, koja može trajati najmanje 6 mjeseci, a najduže 2 godine. Izrečena mu je posebna obaveza da se osposobljava za zanimanje koje odgovara njegovim sposobnostima i sklonostima, kao, obaveza se izriče u trajanju do 1 godine, a sud može njeno izvršenje izmijeniti ili obustaviti. Navedeno mlađe punoljetno lice je između ostalog u svojoj odbrani navelo da intenet koristi više od 9 godina, da se registrovao na jednom internet forumu, da je vidio reklamu za internet sajt na kome se prodaju podaci o platnim karticama, da se na tom sajtu registrovao, otvorio nalog, sačuvao ga sa šifrom na svom računaru, tako da se pri svakoj konekciji otvarao njegov nalog, zatim je na tom sajtu kupio podatke o platnim karticama, za vrijednost od 200 američkih dolara, podaci su prebačeni na njegov nalog i sadržavali su podatke o kartici i datum isteka, Cvv2 broj. Potom je ušao na sajt koncertne dvorane, rezervisao karte, najpre radi probe, pa kako se ispostavilo da funkcioniše, stizalo mu je obavještenje da je karta uspješno rezervisana. Dobio je broj pomoću kojeg se karta može podići, te brojeve je zapisivao, davao drugom okrivljenom uz dogovor da ih uz pomoć rezervacije on podiže, ali ne i da ih prodaje. Prilikom konekcije, okrivljeni je za internet koristio računar koji se nalazio u prostorijama škole koju je ranije pohađao i to u sali za računare koja ima internet konekcije. On je tvrdio je da nije imao namjeru pribavljanja protivpravne imovinske koristi, da nije želio da izvrši krivično djelo, već da vidi da li će to da funkcioniše. Drugokrivljeni, njegov drug, je objasnio da mu je mlađe punoletno lice reklo da će mu proslijediti šifre i jedan dio je poslao na njegovu email adresu koja je navedena, a drugi dio na njegov Facebook nalog, preko četa na ICQ na njegov laptop. Poslao mu je šifre za rezervaciju za preko 250 karata, neke mu je usmeno diktirao, pa ih je zapisao na papiru. Pregledom hard diska, od jednog lica koja su bili procesuirana, pronađeni su korisnički email nalozi, imena sa lozinkama za logovanje na internet sajtove, koji su označeni u opisu radnje, zatim je izvršen uvid u listing izvršenih transakcija na prodajnom mjestu sa potvrdama banaka iz Amerike o falsifikatu i kopijama slipova izvršenih transakcija. Sud je utvrdio detalje tih sumnjivih transakcija, ime i prezime i koje karte su kupljene, kao činjenicu da je banka izdavalac Visa kartica u dopisima upućenim lokalnoj banci potvrdila da su upotrijebljene platne kartice falsifikovane, a imena kupaca koja se pojavljuju i imena vlasnika kartica nijesu jednaki. Izvršen je i uvid u Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 132 izvještaj o korisniku IP adrese, pa je utvrđeno da je kao korisnik registrovana jedna osnovna škola. U postupku pregleda i analize sadržaja dva hard diska, utvrđeno je da su pronađene izvjesne tekstualne datoteke kao i Skype komunikacija, telefonski imenik i Facebook live chat, da je sačinjen zapisnik u službenim prostorijama MUP-a da je konstatovano da je u prisustvu branioca i osumnjičenog mlađeg punoljetnog lica izvršeno otvaranje i započet proces očitavanja digitalnih otisaka iz tri laptop računara, da su branilac i okrivljeni napustili prostorije MUP-a RS dok je postupak još uvijek trajao a da nijesu imali primjedbi na dio postupka kome su prisustvovali. Zatim je izvršen uvid u izvještaje službe za specijalne istražne metode, odjeljenja za elektronski nadzor o vještačenju mobilnog telefona i SIM kartice, pa je tom prilikom ostvaren uvid u imenik, u listu poziva iz telefona, SMS poruke na osnovu čije sadržine je utvrđeno da su dva lica iz postupka imala komunikaciju, da se pojavljuju šifre pored imena Elton, da postoje i tekstualne poruke u telefonu koje su zavedene u statusu unsent, a gdje se takođe pojavljuje ime jednog od izvođača sa koncerta i brojevi šifri rezervisanih karata. Kod krivičnog djela falsifikovanje i zloupotreba platnih kartica, važno je utvrditi da li je učinilac ovog krivičnog djela postupao u saizvršilaštvu ili je imao pomagače, obzirom da prema načinu izvršenja, radnja izvršenja vrlo često obuhvata više lica koja imaju različita zaduženja kao što su nabavka blanko kartica, nabavka uređaja, nabavka kodova, izrada lažnih platnih ili preinačenje pravih platnih kartica, neposredna upotreba u prometu ili distribucija radi upotrebe u prometu. Važno je kod preinačenja prave platne kartice utvrditi namjeru da se takva kartica upotrebi kao prava. Sljedeći predmet je pokazatelj da je u nelegalnom poslu učestvovalo više lica. Optuženi AA je u periodu od nekoliko mjeseci organizovao kriminalnu grupu koja je imala za cilj vršenje krivičnih djela falsifikovanje i zloupotreba platnih kartica radi sticanja finansijske koristi. Kriminalna grupa je postojala određeno vrijeme, njeni pripadnici su djelovali sporazumno, svjesno prihvatajući aktivnosti grupe i manifestujući ovu pripadnost izvršavanjem unapred određenih zadataka. Optuženi AA posjedovao je opremu za izradu platnih kartica – uređaj za čitanje i pisanje po magnetnoj pisti platnih kartica, računar i laserski štampač, kupovao je putem interneta identifikacione podatke za izradu lažnih platnih kartica, organizovao je plaćanje za kupljene podatke preko “Western union” službe. Izrađivao je lažne platne kartice i pronalazio vlasnike, odnosno radnike na prodajnim mjestima koji su omogućavali da se na POS terminalima instaliranim u prodajnim objektima upotrebljavaju lažne platne kartice kao prave. Optuženi BB imaoje zadatak da izrađuje i upotrebljava lažne platne kartice kao prave, a optuženi II je imao zadatak da upotrebljava lažne platne kartice kao prave. U toku postupka nesumnjivo utvrđeno na osnovu nalaza i mišljenja vještaka koji je naveo da datoteka računara (koji je oduzet od optuženog AA) sa- Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 133 drži gotove podatke za izradu 10 magnetnih pista platnih kartica i 11 lažnih platnih kartica koje su pronađene prilikom lišenja slobode optuženih EE i VV, a koje predstavljaju predmete i materijale korišćene za izradu lažnih platnih kartica, te da hard disk i USB memorije sadrže podatke koji potencijalno mogu da se koriste za pravljenje lažnih platnih kartica ili pak za neovlašćenu trgovinu sa ukradenim podacima o platnim karticama, da 5 mini kompakt-diskova (koji su oduzeti od optuženog AA) koji predstavljaju instalacione diskove za uređaj “mini 123” i “mini 400” . Po mišljenju vještaka ovi urađaji imaju funkciju čitača i pisača po magnetnoj pisti plastičnih kartica, a takođe da su folije na karticama koje su pronađene prilikom lišenja slobode optuženih EE i VV odštampane laserskim štampačem koji je pronađen i oduzet od optuženog AA. Prema mišljenju ovih vještaka pronađeni kablovi služe za povezivanje računara i uređaja “mini 123” i “mini 400” jer sa jedne strane, SS imaju serijski broj RS 232 DBS PORT koji ide na računar, a sa druge strane mini USB port koji je istog profila kao kabl iz uputstva. Prvostepeni sud je dovodeći u vezu iznijetu sadržinu ovih dokaza sa sadržinom razgovora koje su optuženi AA i BB vodili, a što je utvrđeno iz transkripta, nesumnjivo utvrdio, bez obzira na činjenicu da uređaj za pisanje po magnetnoj pisti platnih kartica nije pronađen, da je optuženi AA posjedovao svu potrebnu opremu za izradu falsifikovanih platnih kartica, te da su optuženi AA i BB pravili lažne platne kartice. Optuženi AA i BB su napravili više lažnih platnih kartica i to tako što su identifikacione podatke upisane u magnetni zapis originalne platne kartice čiji su korisnici strana fizička lica – broj platne kartice, datum važenja platne kartice i druge sigurnosne podatke, koje je optuženi AA kupovao putem interneta na forumima od NN lica, pomoću računara i uređaja za čitanje i pisanje po magnetnoj pisti platnih kartica nanosili na preštampanu bijelu plastiku, koju je nabavio optuženi VV i predao optuženom BB. Okrivljeni su zatim preko iste preljepljivali providnu plastičnu foliju na koju su laserskim štampačem naštampali lažno ime i prezime lica korisnika kartice, broj kartice i predavali ih članovima kriminalne grupe koji su u prodajnim objektima upotrebljavali lažne platne kartice kao prave, plaćajući robu i usluge. Kako je brojnost ovih krivičnog djela u porastu, navešće se i ostali oblici zlouupotrebe platnih kartica: zloupotreba kod plaćanja bez fizičkog prisustva kartice (plaćanje preko interneta, plaćanje preko mobilnih telefona), krađa identiteta, zloupotreba od strane korisnika kartice (kod plaćanja preko interneta-poricanjem da je izvršeno plaćanje, zloupotreba od strane članova porodice), unutrašnje zloupotreba (od strane službenika banaka, izrada fiktivnih kartica, kopija kartica, otkrivanje PIN-a), indirektna zloupotreba (pranje novca, finansiranje terorizma). Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 134 11.12. prikazivanje, pribavljanje i posjedovanje pornografskog sadržaja i iskorišćavanje maloljetnog lica za pornografiju (čl.211KZ)* u sticaju sa krivičnim djelom prinude (čl.165 KZ) Najveći broj predmeta, koje smo koristili u procesu pripreme ovog Priru-čnika, tiču se računarskog kriminala i odnose se na navedeno krivično djelo. U pogledu ovog krivičnog djela količina oduzetog materijala se kreće od nekoliko desetina fotografija do 1 Terabajta (1 TB = 1024 GB, ilustracije radi, ako je jedna slika je oko 1MB, onda je 1TB oko jedan milion slika, mala slika može biti 100KB, onda je 1TB = 10 miliona slika, ili 300 sati video zapisa) nedozvoljenih sadržaja. Interesantan je primjer ovog krivičnog djela u sticaju sa krivičnim djelom prinude. Naime, oglašen je krivim da je u više navrata iskoristio maloljetnu oštećenu za proizvodnju slika i audio vizualnih zapisa pornografske sadržine i prikazivao joj audio video zapise iste sadržine, koristeći internet servis Skype, koji funkcioniše kao P2P mreža ((peer to peer mreža-vrsta decentralizovane i distribuirane mrežne arhitekture u kojoj pojedini čvorovi u mreži (pod nazivom”peer”) djeluje i kao izvor i potrošač. U peer-to-peer mreži datoteke ili streaming audio/video se dijele između više međusobno povezanih “peers” čiji su već sačuvani fajlovi u svakom od računara direktno na raspolaganje drugim učesnicima te mreže, bez potrebe za centralizovane koordinacije od strane servera) mreža preko koje se pruža usluga internet telefonije, prenosa snimaka sa veb kamera u realnom vremenu i razmjena tekstualnih poruka))i to tako što je stupio u komunikaciju sa maloletnom oštećenom, koristeći korisnički profil čije ime je navedeno. Okrivljeni se lažno predstavljao da je njen vršnjak. Tražio je da se pred kamerom skida u više navrata i to sve snimao, a potom kada to više nije željela da čini, prijetio da će postojeće video fajlove pokazati njenim prijateljima, porodici i postaviti na Facebook. Prilkom obrazlaganja osuđujućih presuda treba imati na umu da distribucija, u smislu Konvencije o zaštiti djece od seksualne eksploataciji i seksualnog zlostavljanja, podrazumijeva aktivno i redovno dostavljanje nedozvoljenih pornografskih sadržaja drugim osobama uz upotrebu računarskih mreža. Izraz pribavljanja za sebe ili za drugo lice obuhvata pribavljanje materijala putem „skidanja“ (download) sa interneta ili kupovine filmova ili fotografija sa nedozvoljenim sadržajem. Posjedovanje obuhvata posjedovanje nedozvoljenih sadržaja bilo u štampanom materijalu ili fotografijama i/ili video snimcima kao i čuvanje takvih podataka na računaru. U pojedinim zakonodavstvima već sam pristup web sajtovima sa dječijom pornografijom putem računarskih tehnologija nije dozvoljen, ima za cilj da inkriminiše onlajn pristup nedozvoljenim sadržajima čak i bez „skidanja“(download) sa interneta i čuvanja na optičkim medijima. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 135 11.13. Računarska sabotaža (čl.350 KZ)* Predmet je zanimljiv utoliko što je okrivljeni u svojstvu glavnog analitičara za informisanje i izvještavanja sa računara za koji je bio zadužen i koji se nalazio u službenim prostorijama izbrisao računarske podatke koji su se na njemu nalazili u namjeri da onemogući ili znatno omete postupak elektronske obrade i prenosa podataka koji su od značaja za njegovu službu i to preko 5000 dokumenata koji su imali oznaku „službene tajne“ ili „za internu upotrebu“. U ovom predmetu je pribavljen izvještaj, a zatim je na glavnom pretresu saslušan vještak, po struci inženjer informatike, koji je detaljno objasnio, postupak prilikom uzimanja imidža, odnosno kopije hard diska. Vještak je objasnio da se prilikom klasičnog brisanja, podaci nikada trajno ne skidaju sa računara, već se samo briše informacija da je podatak postojao, da je izvršen povraćaj podataka sa imidža hard diska i sa računara. Vršeno je generisanje otiska SHA256, (Secure Hash Algorithm) i utvrđeno je vrijeme brisanja dokumenata. Primjer dobrog postupanja: Navedeno je da je vještak pozvao odgovorno lice, načelnika odjeljenja koji je bio prisutan sve vrijeme tokom vještačenja, da je sačinjen zapisnik, da je prije započetog vještačenja, računar bio zape-čaćen, da je brisanje u konkretnom slučaju nastalo putem običnog brisanja, dakle da hard disk nije bio formatiran. Vještak dalje objašnjava šta se zapravo dešava kada se formatira disk, pa navodi da za korisnika nestaju sve datoteke koje su se nalazile na hard disku, ne postoji ni operativni sistem, a u konkretnom slučaju utvrđeno je da su brisana dokumenta iz nekoliko direktorijuma sa ekstenzijom .doc i .exl, dakle Excel tabele i Word dokumenti. Vještak je opovrgao tezu odbrane tako što je naveo da prisustvo virusa nije moglo da dovede do brisanja ovih foldera, jer nijesu obrisana sva dokumenta sa navedenim ekstenzijama. Pročitan je izvještaj o vještačenju MUP RS Službe za specijalne istražne metode, Odsjeka za prikupljanje i obradu digitalnih podataka. Objašnjeno je na koji način je izvršena aktivizacija podataka, šta je zatečeno u računaru, da je korišćen uređaj Logikub Talon, da je korišćen softverski alat forenzik tul kit, i da je sadržaj hard diska fiksiran generisanjem digitalnih otisaka SHA 256, pa se navodi dugačak niz cifara i slova. Sve je to snimljeno na disk koji je dostavljen sudu i vršen je uvid u sadržinu navedenog diskana glavnom pretresu. Prvostepeni sud je zaključio da je nalaz i mišljenje dato od strane stručnjaka koji je kvalifikovan za oblast u kojoj je vještačio i da je dakle koncipiran tako da logično slijedi iz utvrđenih činjenica. Kod krivičnog djela računarske sabotaže objekat krivičnog djela su računar i drugi uređaji za elektronsku obradu i prenos podataka. Prema Krivičnom zakoniku Crne Gore, ovo krivično djelo postoji ukoliko je izvršeno prema Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 136 bilo kom računaru, a kada se radi o računarima koji su od posebnog zna-čaja za državne organe, javne službe, ustanove, preduzeća i druge, oni su obuhvaćeni kvalifikovanim oblikom ovog krivičnog djela. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 137 XII DRUGOSTEpENI pOSTUpAK 12.1. Navedeni primjerje dobar i sa aspekta sljedećeg dijela Priručnika – razmatranje navoda odbrana kojima se najčešće osporava prvostepena presuda u drugostepenom postupku. Žalbama se napadaju odluke suda po svim zakonskim osnovima, a ovde ćemo predstaviti neke: • osporava se ličnost vještaka u smislu njegove stručnosti za ovu oblast, reference, broj do sada obavljenih vještačenja, • ističe se da se presuda zasniva na dokazu na kojem se po odredbama ZKP-a ne može zasnivati, (nedozvoljeni dokaz) poziva se na odredbu ZKP o tome ko može biti vještak, pa tako da lice prema kome je krivično djelo učinjeno, ne može biti određeno za vještaka, a ako jeste onda se na njegovom nalazu i mišljenju ne može zasnivati sudska odluka, pa stim u vezi zaposlenost kod oštećenog predstavlja razlog za njegovo izuzeće. (U konkretnom slučaju oštećen je MUP i izvještaj o vještačenju je potpisao policijski narednik koji se kasnije u postupku tretira kao sudski vještak. Vještačenje povjereno ustanovi – Odsjeku za prikupljanje i obradu digitalnih dokaza MUP-a, koje se nalazi u resoru unutrašnjih poslova) (-u drugostepenoj presudi je odgovoreno na takav žalbeni navod, da se vještačenje može povjeriti ustanovi koja se nalazi u resoru unutrašnjih poslova, kada resor raspolaže takvom stručnom slu-žbom, te po nalaženju drugostepenog suda vještačenje nije bilo u suprotnosti sa odredbama ZKP-a koje regulišu oblast vještačenja. Drugostepeni sud je dalje našao da je pravilno prvostepeni sud u potpunosti prihvatio izvještaj o vještačenju MUP, službe za specijalne istražne metode - Odsjeka za prikupljanje i obradu digitalnih dokaza, obzirom da je dat od strane stručnjaka koji je kvalifikovan za oblast u kojoj je vještačio, a koncipiran je tako da logično slijedi iz utvrđenih činjenica, te je predmetno vještačenje obavljeno u skladu sa odredbama ZKP-a) • da je presuda nerazumljiva, obzirom da se u izreci ponavljaju izrazi na stranom jeziku (file, Recycle Bin i dr. ). Suštinski dio presude sadrži pojmove na engleskom jeziku, u žalbi se citira član koji u skladu sa Ustavom i zakonom predviđa jezik u službenoj upotrebi u krivičnom postupku, • pravilnost utvrđenog činjeničnog stanja, u presudi se ne navode obe- Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 138 lježja računara sa kojeg su podaci izbrisani, kako bi bio individualizovan računar, vještak se poziva na takozvani SHA-256 broj, ali u presudi nema podataka o serijskom broju jedinice, čvrstog diska, njegovom proizvođaču, kapacitetu i drugim podacima na osnovu kojih bi se ta-čno utvrdilo na kojim predmetima informatičke opreme je preduzeta inkriminisana radnja izvršenja, da li je okrivljeni bio zadužen računarom sa kog su navedeno podaci obrisani. (Stim u vezi treba ponoviti iz prvog dijela Priručnika da izvještaj o pregledu hard diska mora da sadrži podatke o proizvođaču i modelu računara, serijskom broju, proizvođaču diska, modelu hard diska, serijskom broju hard diska, kapacitetu, vrijeme izvršenja krivičnog djela, te da li je okrivljeni tada imao pristup računaru. • Osporava se nalaz i mišljenje vještaka navođenjem odbrane da je tehnički nemoguće da se stotine dokumenata izbriše u istom satu, istom minutu ili tačno određenoj sekundi pa čak i da se pretpostavi da su bili grupisani i raspoređeni bili bi hronološki brisani jer brisanje podrazumijeva makar jedan klik na tastaturi ili na mišu, • Nema krivičnog djela, jer je okrivljeni podatke koje je obrisao, presnimio na svoj eksterni disk, te dakle on samim tim nije izbrisao službenu dokumentaciju, ona je samo bila prebačena na fleš memoriju, dakle, da nije izbrisao ili učinio neupotrebljivim podatke. • Slijed od trenutka oduzimanja predmeta pa do prezentiranja dokaza pred sudom, obzirom da iz pismenih dokaza proizilazi da su računar i eksterni nosač memorije predati drugim službama, da niko prije vje-štačenja nije znao gde se nalazi kompjuter, ko ga je odnio, kada je vraćen. • Prvostepeni sud je propustio da utvrdi da li je postojala mogućnost manipulacije sa računarom koji nije pregledan i vještačen više mjeseci od dana kada je oduzet. • Prvostepeni sud nije utvrdio kako je brisanje tih dokumenata skupno i pojedinačno uticalo na postupak elektronske obrade i prenosa podataka oštećenog, odnosno da li su svi ti podaci čuvani i na nekim drugim računarima u okviru iste službe, čime bi se isključila mogućnost da je služba trpela i da je bila onemogućena u radu • Konstatuje se da nije u prisustvu branioca ili okrivljenog uzet SHA broj sa hard diska, • Pretpostavlja se da je neko mogao da promijeni vrijeme u BIOS-u, (Basic Input-Output System, pronalazi i učitava operativni sistem u radnu memoriju (RAM) i sadrži programe koji omogućuju rad tastature i monitora) što je vještak dozvolio kao mogućnost . • Upitno je da li se računari čuvaju neobezbijeđeno, da li se zaključavaju lozinkom, da li se pristupne šifre nalaze nalijepljene na kućište kompjutera ili uopšte negdje na vidnom mjestu, dostupne svima, da Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 139 li je svako mogao da uđe u prostoriju posle radnog vremena i uključi kompjutere. • Nepotpuno utvrđeno činjenično stanje, obzirom da prvostepeni sud nije zatražio knjigu posjeta zgradi gde se nalazi ovaj računar, niti je saslušao obezbjeđenje na ulazu, i što kao jedan od elektronskih dokaza nije pregledao snimke sa kamera sa ulaza u zgradu gde se nalazio računar sa kojeg je izvršeno brisanje. • U jednoj od žalbi u predmetu dječje pornografije, branilac postavlja tvrdnju da se jedino na osnovu ličnih dokumenata može utvrditi da li je neko lice maloljetno, odnosno mlađe od 18 godina, te da u konkretnom slučaju identifikacija lica koja se nalaze na materijalu koji je pronađen u računaru okrivljenog je izostala, nepoznato je ko su lica za koje sud utvrđuje da su maloljetna. Prema navodima žalbe to nije moguće utvrditi samo posmatranjem, jer akteri nekih od tih fajlova nijesu očigledno djeca, već tjelesno i polno formirana lica, pa je jedan od prijedloga branioca da se identifikacija mogla izvršiti preko proizvođača ili distributera filma, putem prepoznavanja ili putem međunarodne pravne pomoći, ili da se mora pribaviti nalaz i mišljenje vještaka antropologa ili drugih medicinskih stručnjaka, koji bi na osnovu naučnih metoda procijenio starosnu dob spornih lica u tim fajlovima. • Osporava se presudom izrečena mjera bezbjednosti oduzimanja stvari – predmeta tj. računara, jer da je time okrivljenom uskraćeno pravo na širu društvenu komunikaciju. • U žalbama se ističe nepostojanje umišljaja pa se u jednoj navodi da je okrivljeni koristeći softver E-mule u polja pretrage ubacivao „XXX“, što je oznaka za pornografiju, pa je onda skidao zipovane fajlove (ZIPformat je format za kompresiju fajlova. Jedan ZIP-fajl može sadržati jedan ili više fajlova). Dakle, nije mogao da zna sadržinu iste, pa kada bi ih „otpakovao“ i vidio šta je, brisao je one fajlove koji su sadržavali dječiju pornografiju, da se dešavalo da okrivljeni uopšte ne pogleda skinuti materijal već ga je direktno kopirao na diskove, da se iz dosadašnje prakse u gonjenju ove vrste krivičnih djela utvrdilo da osobe koje ciljano tragaju za pornografskim sadržajem nastalim iskorišćavanjem maloljetnih lica, u polja pretrage unose poseban termin tj. PTHC (Preteen hard core)a takvih pretraga kod okrivljenog nije bilo pa je trebalo primijeniti insitut in dubio pro reo, jer on nije ciljano tražio taj sadržaj. • Osporeno je utvrđeno činjenično stanje pa se u jednoj žalbi navodi da je Izvještajem vještaka ustanovljeno da je određeni inkriminisani materijal (video klipovi koji mu se upravo i stavljaju na teret) koji je pronađen u računaru okrivljenog u FLV formatu (Flash video je format datoteke koji se koristi za isporuku videa preko Interneta), a da su vje-štaci konstatovali da računar okrivljenog ne posjeduje program koji bi mogao da otvori te foldere. S obzirom na tu činjenicu, postavljeno je pitanje kako je moguće nekom staviti na teret posjedovanje zabra- Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 140 njenog audio-video materijala, ako se taj materijal zbog nepostojanja adekvatnih alatki, odnosno programa, ne može koristiti. • Ističe se žalbama da se presuda zasniva na dokazima na kojima se ne može zasnivati, pa tako u jednoj ističu da je prvostepeni sud u dokaznom postupku pročitao izvještaj Kancelarije za međunarodne poslove, Odjeljenja za unutrašnju bezbjednost SAD i da je iz tog izvje-štaja utvrdio da je lice sa teritorije Republike Srbije, pod korisničkim imenom koji je naveden u izreci presude, pristupao domenu, odnosno oglasnoj tabli na internetu, pod nazivom koji se navodi i utvrdio je da je ovaj domen bio specijalno namijenjen distribuciji slika i video zapisa zloupotrebe djece u svrhu pornografije. Na prvoj stranici ovog izvještaja se navodi da je Homeland Security Investigations istraživao prsten širom svijeta rasprostranjene eksploatacije djece, da je moguće da je osumnjičeni državljanin učestvovao u kriminalnoj aktivnosti, da se nadležnom MUP-u dostave imena srpskih državljanina koji koriste određene IP adrese, te da će ta kancelarija dostaviti više informacija i paket dokaza nakon prijema imena od strane MUP-a. Konačno, stav branioca da taj izvještaj ne može biti korišćen kao dokaz, iz jednostavnog razloga što je vidljivo da su u periodu do slanja ovog izvještaja tajno snimane komunikacije raznih korisnika različitih sajtova i to van teritorije Republike Srbije, da se nalogom da se osumnjičenom odredi pritvor dok se ne otkriju dokazi, koji su inače sadržani u izvještaju Homeland Security Investigations, krše osnovna prava čovjeka i građanina, a samim tim i pravo na odbranu. Potencira se da istražni sudija nije donio rješenje kojim se odobrava pra-ćenje i snimanje komunikacija korisničkog imena koje se navodi u izreci presude koje je koristio okrivljeni sa raznih IP adresa, pa je dokaz pribavljen suprotno Zakoniku o krivičnom postupku, zbog čega se smatra da je načinjena bitna povreda postupka. Nejasno je dalje da li se radi o sajtu ili oglasnoj tabli u okviru sajta, obzirom da se navodi da internet sajt sa nazivom označenim bio namijenjen za distribuciju slike i video zapisa nastalim dječijom zloupotrebom. Ako se radi o sajtu, onda je svakom dozvoljen i omogu-ćen pristup takvom sajtu, a ako se radi o oglasnoj tabli u okviru sajta, onda to podrazumijeva članstvo koje je kategorizovano u više kategorija. Osporeno je i da je materijal u AVI formatu uopšte pronađen u računaru okrivljenog. Branilac se pozivao da je bilo neophodno da se obavi nezavisno vještačenje kako bi se otklonile neke protivrječnosti, kako bi se utvrdilo tačno vrijeme preuzimanja materijala, zatim mogućnosti manipulacije administratora sajta sa korisničkim imenom, pa upoređivanje obima preuzetog materijala, stavljanje u korelaciju sa mjesečnom potrošnjom okrivljenog kod provajdera, kao i provjera tvrdnje da sav pronađeni materijal potiče iz aktivnog dijela hard diska računara okrivljenog. Ovo je tipičan primjer problema koji se javljaju u praksi, kako prilikom Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 141 otkrivanja tako i procesuiranja i konačnog donošenja, na zakonu zasnovane, sudske odluke, a odnosi se na neophodnu prekograničnu saradnju, iz već ranije pomenutih razloga, za uspješnu borbu protiv visokotehnološkog kriminala. Može se dogoditi da se ospori način pribavljanja dokaza kada se elektronski dokaz nalazio u računaru na području druge nadležnosti, pod tim se ne misli samo na mjesnu nadležnost u okviru jedne države, već nasuprot, bilo gdje u svijetu. • Osporava se sadržina transkripta, da nijesu izgovorene koje se navode u njima, da je pogrešno otkucano • Osporava se da je glas okrivljenog na snimcima pribavljenim putem mjera tajnog nadzora. 12.2. Osim navedenih, već viđenih žalbenih navoda, treba se podsjetiti još nekih okolnosti o kojima sud, kako u prvostepenom tako i u drugostepenom postupku mora imati na umu tokom celog krivičnog postupka. Pored nesumnjivog utvrđivanja kad, kako i gdje je krivično djelo izvršeno, ponekad je potrebno u sklopu odbrane, a radi njene provjere utvrditi stepen tehničkog znanja koji je bio potreban za uspješno izvršenje djela, jer ukoliko su preduzete radnje prefinjenije broj potencijalnih izvršilaca je manji. Dalje, potrebno je kod pojedinih oblika krivičnih djela gdje se kao izvršilac javlja službeno lice, obuhvatiti i potreban nivo i dostupnost poznavanja okolnosti kao što su lozinke, šifre, kripto ključevi, organizacija podataka i sl., koji je bio neophodan za izvršenje krivičnog djela, što često može ukazati da li je krivično djelo izvršeno od strane nekog od zaposlenih ili od nekog spolja. Tada treba obratiti pažnju i na spisak zaposlenih koji, prema opisu posla, imaju mogućnost da budu izvršioci krivičnog djela. Ponekad je va-žno na pretresu utvrditi moguće motive za izvršenje krivičnog djela, važno je ispitati svedoke i to upravo prema njihovom poznavanju činjenica koje su bitne a potom kao i uvijek ocijeniti njihovu uvjerljivost, pouzdanost i dr. U tom slučaju, ponekad, je od značaja da se utvrde i postojeće slabosti u sistemu zaštite i kome su one bile poznate, zatim sva lica koja mogu biti potpuno obaviještena u pogledu izvršenog krivičnog djela. Kako bi se postiglo bolje razumijevanje ove problematike, u situaciji kada sud mora primijeniti pravo u oblasti koja je za sada još nedovoljno poznata, vještak mora biti spreman da u pismenom nalazu i mišljenju ili prilikom usmenog izlaganja na glavnom pretresu, pruži sve relevantne informacije o oduzetom računaru, mrežnoj konfiguraciji, perifernim uređajima, kori-šćenim operativnim sistemima, softverima za upravljanje bazama podataka, programskim jezicima, nosiocima podataka i organizaciji podataka na njima, programima koje je koristio prilikom zrade nalaza i sl. Sudije i tužioci moraju biti spremni da bez oklijevanja postave sva potrebna pitanja čiji odgovori će razjasniti sve nedoumice. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 142 Jako bitno je da postoji posebna opreznost kada se ocjenjuju pribavljeni podaci o nosiocima podataka, kao što su listinzi, magnetne trake, diskovi itd. Najprije je jako bitno utvrditi da je ono što je dobijeno zaista i ono što je traženo, da odgovara zahtjevima “autentičnosti” i najboljeg dokaza. Pri tome se pod dokazivanjem autentičnosti podrazumijeva podnošenje prihvatljivih dokaza da je ponuđeni dokument zaista generisan na tačno određenom računaru i to u tačno određeno vrijeme od strane određenog programa. Sve češće ćemo se susretati sa korišćenjem računara kao sredstva izvršenja krivičnih djela i djela iz ostalih glava Krivičnog Zakonika, sa različitim zaštitnim subjektom (neovlašćena proizvodnja, držanje i satvljanje u promet opojne droge -čl.300 KZ, zloupotrebe djece, trgovina ljudima čl.444 KZ, posredovanje u vršenju prostitucije-čl.210 KZ, za korišćenje sistema za elektronski transfer novca, pranje novca-čl.268 KZ, iznuda-250 KZ, ucjena-čl.251 KZ, falsifikovanje novca-čl.258 KZ, oglašavanje na internetu prodaje škodljivih proizvoda - u vezi čl.297 KZ, terorizam- čl.447 KZ idr. ). Značajno je i povećanje broja maloljetnih izvršilaca ovih krivičnih djela. Sve je veći broj mladih koji tokom svog školovanja u osnovnim i srednjim školama stiču osnovna informatička znanja, i predstavljaju ogroman potencijal za sve vrste zloupotrebe kompjutera. Vještačenje dokaznog sredstva čiju je dokaznu vrijednost, sud ovlašćen da slobodno cijeni na osnovu savjesne i brižljive ocjene svih okolnosti, sud ima obavezu da podvrgne logičkoj analizi mišljenja vještaka, nije vezan tim istim nalazom i mišljenjem, pa iako nema stručno znanje postoji mogućnost da mišljenje vještaka ne prihvati kada nađe da iznijeti stavovi ne mogu odoljeti kritici, zasnovano je na pravilima logičkog zaključivanja i iskustva. Ukoliko prvostepeni sud ili uopšte sud posumnja u rezultate vještačenja ovlašćen je da preduzme sve što je potrebno da se takva sumnja otkloni ili da se odredi novo vještačenje. U nekim složenijim predmetima teško je vršiti efikasnu kontrolu rada vje-štaka. U ovim postupcima prvostepeni sud nije vezan za službenu listu vještaka, u smislu da bi ona predstavljala ograničenje njegove slobode u izboru ovog, posebno u situaciji kada za predmete koji se tiču računarskog kriminala, a imajući u vidu količinu materijala koje je potrebno izvještačiti, nema dovoljan broj vještaka. Odredba čl.137 st.4 ZKP je upravo primjenjiva u takvim slučajevima kako vještak uvijek mora da da svoje mišljenje i da ga obrazloži. Postoji naravno i pravo da se vještaku neposredno postavljaju pitanja. To pravo imaju kako stranke u postupku tako i sudije, pa i članovi sudskog vijeća. Vještak je dužan da ukoliko je stranka stavila određene i to konkretne primjedbe na nalaz i mišljenje nije dovoljno da se odgovori samo uopšteno. Sa druge strane stranka ne može samo paušalno da tvrdi da je mišljenje Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 143 nestručno ili da je nalaz nepotpun ili da je vještak pristrasan. Treba imati i u vidu da će se vještak pozvati da se neposredno izjasni ali samo ukoliko stranke stave određene, kvalitetne primjedbe, a ne i onda kada se ocijeni da to vodi samo prolongiranju postupka. Prilikom ocjene nalaza i mišljenja sud treba da vodi računa i o tome da li je rješenje o vještačenju – naredba, bila potpuno jasna, da li je sadržala određen i precizan zahtjev. 12.3. Treba imati u vidu i odnos suda prema priznanju okrivljenog koji je definisan Zakonikom o krivičnom postupku. U praksi će se rijetko desiti da okrivljeni sveobuhvatno prizna izvršenje krivičnog djela, već to priznanje obično prate i izvjesne rezerve i ograde, radnja izvršenja krivičnog djela koja mu je stavljena na teret se opisuje drugačije od načina kako je to opisano u optužnom aktu, a u ovim predmetima i samo neznatno drugačije opisan način izvršenja može uveliko stvoriti probleme za dokazivanje navoda iz optužnog akta. Sve odredbe koje se tiču pretresanja stana i lica, privremenom oduzimanju predmeta i postupanje sa sumnjivim stvarima, moraju biti ispoštovana obzirom da će se u izvjesnom broju predmeta to pojaviti kao žalbeni navod. Ranije je već detaljno opisano postupanje prilikom primjene ovih odredbi ZKP-a. Okrivljeni može osporavanjem zakonitosti tih procesnih radnji osporiti i dokaze pribavljene tom procesnom radnjom, o čemu treba voditi računa. Dokazi kojima se zadire u privatnost a koji se u krivičnom postupku izvode, će često biti osporavani. Takvi dokazi pribavljeni putem primjena mjera tajnog nadzora cijene se kao i svi drugi dokazi u postupku. Postaviće se pitanje tehničke ispravnosti i korektnosti samog snimka, šta je garancija da na snimku nije bilo intervencija, da nije bilo montiranja, da nije bilo dodavanja ili “uklapanja” izgovorenih riječi, osporavaće se da je na audio zapisu upravo glas okrivljenog. Upravo je u tom dijelu važna uloga vještaka radi utvr-đivanja da li se na snimku nalazi glas lica za koga se tvrdi daje njegov glas. Treba imati u vidu da se glas može vještačiti, u takvim situacijama će se uzimati i snimati glas okrivljenog lica kao nesporan uzorak, ali se može pojaviti problem da okrivljeni odbija da govori. Tehničke mogućnosti pojedinih sudnica omogućavaju snimanje kompletnog pretresa, pa se na taj način može doći do nespornog snimka glasa okrivljenog. Tokom vještačenja se radi akustička analiza kvaliteta glasa, fonetsko-lingvistička analiza, računarska analiza glasa, komparativna analiza nespornog uzorka, analiza spornog uzorka i poređenje sa nespornim a zatim se utvrđuje stepen pouzdanosti prema klasifikaciji IAI (International Association of Identification) koja ima 11 nivoa. (Stim u vezi korisno je pomenuti i presudu Evrpskog suda za ljudska prava broj 44787/8 (PGJH protiv Ujedinjenog kraljevstva od 25.09.2001. godine, gdje sud vezano sa predstavku povrede prava na pravično suđenje zbog priba- Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 144 vljanja nespornog glasa osumnjičenih putem prikrivenog isljednika u zatvorskoj ćeliji, zaključuje da snimljeni dokazi nijesu bili jedini dokazni materijali protiv okrivljenih, te da su okrivljeni imali mogućnost osporavanja autentičnosti i upotrebe tih snimaka, a postupajući sud i mogućnost da isključi takav dokaz ukoliko bi ustanovio da bi njegovo prihvatanje dovelo do značajne nepravičnosti). 12.4. U vezi sa već pominjanom odredbom člana 21 Konvencije koja se bavi takozvanim presretanjem podataka, uglavnom će se postaviti i pitanje povrede prava na privatnost kao i prava na prepisku. Ovdje je značajno reći da pored toga što postoje garancije u međunarodnim dokumentima o ljudskim pravima i slobodama, dozvoljava se da postoji mogućnost da dođe do zloupotrebe ovlašćenja državnih organa, ali i situacija kada do takve zloupotrebe nije došlo, ali se odbrana poziva da jeste. Osporavaće se i sloboda na izražavanje odnosno dosegnuti standardi u razvijenim demokratskim zemljama. Razvoj računarske tehnologije omogućava brzi protok elektronskih podataka, ali se stim u vezi pojavljuje i problem u takozvanom prekograničnom protoku informacija. Stoga je važno pomenuti i postojanje Konvencije o za-štiti prava pojedinca u vezi sa automatskom obradom ličnih podataka. Treba skrenuti pažnju i na činjenicu da je u današnje vrijeme ostvarivanje prava pojedinaca sve češće podrazumijeva i prikupljanje i čuvanje podataka lične prirode, pa tako u okviru medicinske zaštite – podaci o zdravstvenom stanju pojedinaca. Stoga je se kao izvršioci pojedinih krivičnih djela iz ove oblasti mogu javiti lica koja imaju pristup ovim informacijama i krivičnim postupkom treba onemogućiti bilo kakvu zloupotrebu tako pribavljenih podataka. Branioci će se i pozivati na član 8 Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava i osnovanih sloboda kojim je propisano da svako ima pravo na poštovanje svog privatnog života i korespedencije, te da se državni organi i druga javna tijela mogu umiješati u korišćenje ovog prava samo u skladu sa zakonom i kada je to neophodno radi očuvanja interesa nacionalne ili javne bezbjednosti, radi sprječavanja nereda ili zločina ili radi zaštite prava i sloboda drugih lica. Direktiva 2006/24/EU Evropskog parlamenta i Savjeta ili Direktiva o čuvanju podataka sadrži i kategorizaciju podataka koji se čuvaju. To su uglavnom podaci potrebni za pronalaženje identifikacije izvora komunikacije, dakle podaci o prometu i lokaciji pravnih i fizičkih lica i podatke koji su vezani za identifikaciju pretplatnika ili registrovanog korisnika ali ne i na podatke u pogledu sadržaja elektronske komunikacije kao ni na informacije do kojih se dolazi korišćenjem mreže elektronske komunikacije. U krivičnim postupcima, što se tiče fiksne i mobilne telefonije pribaviće se, po potrebi, podaci kao što su telefonski broj priključka sa kojeg poziv dolazi, ime i adresa registrovanog korisnika ili pretplatnika, podaci o dodije- Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 145 ljenom korisničkom imenu vezano za pristup internetu, odnosno elektronskoj pošti ili internet telefoniji, korisničko ime i telefonski broj dodijeljen komunikaciji kojom se stupa u javnu telefonsku mrežu, te ime i prezime, ime i adresa pretplatnika ili registrovanog korisnika kome je u trenutku komunikacije dodijeljena adresa internet protokola, korisničko ime, telefonski broj, podaci potrebni za otkrivanje odredišta komunikacije kao što su u slučaju elektronske pošte internet telefonije, korisničko ime i telefonski broj primaoca, kome je namijenjen poziv preko internet telefonije – skype, ime i prezime pretplatnika ili registrovanog korisnika i korisničko ime primaoca prema kome je komunikacija usmjerena. Treba ipak obratiti pažnju da na ovakav način dobijeni sačuvani podaci treba da sadrže datum, vrijeme i trajanje komunikacije i u tom smislu dakle datum i vrijeme prijave i odjave pristupa internetu prema određenoj vremenskoj zoni, IP adresa, kako statička tako i dinamička, koju je u komunikaciji dodijelio davalac usluga pristupa internetu, korisničko ime pretplatnika i registrovanog korisnika, datum i vrijeme prijave i odjave od usluge elektronske pošte ili internet telefonije opet prema određenoj vremenskoj zoni. (Kao izvori elektronskih dokaza mogu se, pored već pomenutih računara i mobilnih telefona, pojaviti i skeneri, štampači, telefonske „sekretarice“, digitalni fotoaparati, kamere, fax aparati, fotokopir aparati, GPS uređaji, digitalni časovnici). Ovo može imati odlučan značaj za potvrđivanje ili opovrgavanje odbrane okrivljenog u pogledu vremena izvršenja krivičnog djela, njegovog prisustva na mjestu gde se nalazio računar, i sl. Može se utvrditi identifikacija komunikacijske opreme korisnika, prilikom komunikacije putem mreže mobilne telefonije čuvaju se telefonski brojevi sa kojih se poziva, brojevi koji se pozivaju, međunarodni identitet mobilnog pretplatnika koja poziva i koja prima poziv, međunarodni identitet mobilnog uređaja (IMEI International Mobile Station Equipment Identity) stranke koje poziva i prima poziv, u slučaju pripejd korisnika datum i vrijeme početka upotrebe usluge i lokacijska oznaka – identitet bazne stanice sa koje je usluga aktivirana. Što se tiče interneta čuvaju se podaci o telefonskom broju sa kojeg se poziva u svrhu telefonskog pristupa, dial up pristupa ili digitalna pretplatnička linija ADSL ili druga krajnja tačka lica koje započinje komunikaciju. U pogledu fiksne ili mobilne telefonije veliki broj sudija se u svojim predmetima već susretao sa takvim listinzima, pa se time nećemo dublje baviti. Ponekad će se kao jedna od specifičnosti za krivična djela računarskog kriminala uočiti sa jedne strane, da je za izvršioca potrebno specifično znanje i iskustvo u oblasti informacionih tehnologija, o čemu smo već govorili, ali sa druge strane, vrlo često će se raditi o licima koja nemaju visoko obrazovanje ili koja su toliko mlada da su po prirodi stvari završili srednju školu, pa čak i lica koja imaju samo osnovnu školu. Pri tome se primjećuje da ta lica bez izuetka, konstantno prate razvoj tehnologije i za koje nema tajni u Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 146 oblasti telekomunikacionih tehnologija. Kada se bavimo problemima koji mogu da proisteknu iz postupka pronalaženja i analize sadržaja uskladištenog ili memorisanog u oduzetim predmetima, mora se podsjetiti da su između ostalih, osnovna ljudska prava, pravo na nepovredivost stana i pravo na tajnost komunikacija. Nesumnjivo, krivični postupak u odnosu na krivična djela kojim se bavi ovaj Priručnik, ponekad duboko zadire u privatnost lica protiv kojeg se vodi postupak ali ne samo njega već i lica sa kojima je on/ona komunicirao putem elektronske pošte, putem drugih servisa, Facebook i sl. Dokazi se nalaze u memoriji računara računarskih mreža ili drugih uređaja u kojima se pored onih činjenica koje su bitne za dokazivanje u pojedinom krivičnom postupku često dolazi i do podataka i informacija koje nijesu u vezi sa predmetnim krivičnim djelom koje se otkriva. Važno je reći da postoji i zauzet stav da ukoliko neko svojom voljom učini dostupnim neke svoje lične podatke ili podatke tajne prirode ne može se kasnije pozivati na to da mu je povrijeđena privatnost.Ukoliko se u toku vođenja postupka dođe do takvih podataka, naravno ne treba uopšte smetnuti sa uma obavezu čuvanja prikupljenih podataka kao službene tajne. Bitno je voditi računa i o otklanjanju mogućnosti da je neko drugo lice a ne okrivljeni koristio predmetni oduzeti računar, a iznad svega važan je princip provjerljivosti odnosno nezavisnom potvrđivanju. Dokazi moraju biti takvi da mogu biti provjerljivi od strane drugog vještaka ili nezavisne ekspertske institucije. Važno je imati na umu da je garant zakonitog postupanja princip upravo sudske kontrole. Sud će voditi računa o svim radnjama dokazivanja i njihovoj zakonitošću, kako u pogledu pretresanja stana i lica, ovlašćenja za privremeno oduzimanje predmeta, radnji uviđaja i rekonstrukcije, vješta-čenju, traženoj i pruženoj međunarodnoj pravnoj pomoći. Odredba koja propisuje da se sudska odluka ne može zasnivati na dokazima koji su pribavljeni povredama ljudskih prava i osnovnih sloboda zajemčenih Ustavom ili potvrđenim međunarodnim ugovorima, ili na dokazima koji su pribavljeni povredama odredaba krivičnog postupka, kao i drugim dokazima za koje se iz njih saznalo, niti se takvi dokazi mogu koristiti u postupku, će sigurno biti veoma često sadržana u žalbama na odluke prvostepenih sudova. Međutim, prema slovu ZKP sud i državni tužilac postojanje ili nepostojanje činjenica, na kojima zasniva odluku, cijeni po svom slobodnom uvjerenju. Da bi se ono pravilno formiralo neophodno je imati određeni stepen poznavanja ove materije, čemu bi prema početnoj ideji, ovaj Priručnik i u dijelu koji se odnosi na glavni pretres i drugostepeni postupak, morao da pruži izvjestan doprinos. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 147 XII RAčUNARSKI IZRAZI Аplikаtivni sоftvеr (Application software) Predstavlja opšti naziv za rаčunаrskе prоgrаmе kао štо su zа rаčunоvоdstvо, оbrаdu tеkstа, finаnsiјskе аnаlizе, kоmpјutеrskе igricе, itd. Bеkаp (Backup) Prаvlјеnjа kоpiјe pоdаtаkа usklаdištеnih nа disk ili drugi urеđај zа sklаdištеnjе, zа zаštitu оd gubitkа pоdаtаkа аkо pоstојi оštеćеnjе nа primаrnоj kоpiјi. Bејzik (BASIC) Prоgrаmski јеzik оpštе nаmjеnе, čеstо sе kоristi u rаčunаrimа. Bаud Rаtе (Baud Rate) Мjеrеnjе brzinе kојоm sе pоdаci prеnоsе izmеđu dvа rаčunаrа, brој signаlа u sеkundi kојi sе prеnоse. Bајt (Byte) Grupа оd оsаm bitоvа, tј. znаkоvа kојi mоgu biti nulе (0) i јеdinicе (1), kојim sе nа оsnоvnоm prоgrаmskоm nivоu biljеžе pоdаci. Kаtоdna cijеv (CRT - Catode Relay Tube) Drugi tеrmin zа rаčunаrski еkrаn - mоnitоr. CD-RОМ mеdiјum i јеdinicа (CD-ROM) Маli disk ili urеđај nа kојi ili pоmоću kоgа sе mоžе usklаdi štit i vеlikа kоličinа pоdаtаkа. Cеntrаlnа prоcеsоrskа јеdinicа (CPU) Diо rаčunаrа kоji sе nаlаzi nа mаtičnој plоči i kојi služi zа mаtеmаtičku lоgičku i аritmеtičku оbrаdu pоdаtаkа. Čip (Chip) Zајеdnički tеrmin zа mаlе silikоnskе plоčicе nа kојimа su оdštаmpаnа еlеktrоnskа kоlа. Kоristi sе zа izrаdu mikrоprоcеsоrа, еlеktrоnskе mеmоriје i drugih kоmpјutеrskih intеrnih еlеktrоnskih kоmpоnеnti. Kоmunikаciоni prоgrаm (Communication Software) Kоmpјutеrski prоgrаm kојi sаdrži instrukciје kоје оmоgućаvајu rаčunаru dа šаlје pоdаtkе kао i dа i primа u pоdаtkе sа drugоg rаčunаrа. Kursоr (Cursor block) Grаfički simbоl nа еkrаnu – mоnitоru kојim sе ukаzuје ili pоkrеćе оdrеđеnа аplikаciја. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 148 Sistеm zа uprаvlјаnjе bаzаmа pоdаtаkа (DBMS) Rаčunаrski prоgrаm kојi оmоgućаvа dа pоdаci sе pоhrаnjuјu nа оrgаnizоvаni i unаprijеd lоgički prеdviđеn nаčin rаdi kаsniје upоtrеbе. Dеmоnstrаciоni prоgrаm (Demo program) Nеpоtpunа vеrziја prоgrаmа kоја sе kоristi zа dеmоnstrаciјu kаrаktеristikа i mоgućnоsti kоmplеtnоg prоgrаmа. Čеstо sе bеsplаtnо dаје pоtеnciјаlnim kupcimа, ili prоdаје pо niskој cijеni. Dоkumеntаciја (Documentation) Štаmpаnо uputstvо zа rаd kоје prаti rаčunаr ili sоftvеr. Еtеrnеt (Ethernet) Vrstа mrеžnе intеrfејs kаrticе kоја pоvеzuје individuаlni rаčunаr sа mrеžоm. Rаčunаri nа Intеrnеtu kојi kоristе ТCP / IP prоtоkоlе su čеstо pоvеzаni sа Intеrnеtоm prеkо Еtеrnеt linkа. Fаksmоdеm (Fax modem) Urеđај zа pоvеzivаnjе rаčunаrа nа tеlеfоnsku liniјu zа slаnjе fаks pоrukе. Fајl (File) Zbir pоvеzаnih bајtоvа pоdаtаkа kојi pоstоје nа urеđајu zа sklаdištеnjе pоdаtаkа i kојi činе lоgičku i infоrmаtičku cjеlinu оdrеđеnе nаmjеnе. Hаrddisk (Hard Disk - Hard Drive) Urеđај zа sklаdištеnjе vеlikе kоličinе pоdаtаkа kојi mоžе biti intеrni (u rаčunаru) ili еkstеrni (vаn rаčunаrа, pоvеzаn sа istim prеkо оdrеđеnе kаblоvskе ili drugе vеzе) Hаrdvеr (Hardware) Fizički djеlоvi rаčunаrа. Ink – džеt štаmpаč (Ink-jet printer) Rаčunаrski dоdаtni urеđај kојi štаmpа nа rаznim vrstаmа pаpirа kоristеći tеhnоlоgiјu оtiskа zаgrејаnоg vоskа u mоnоhrоmаtskоm ili kоlоrnоm оpsеgu. Kilоbајt (Kb - Kilobyte) Jеdinicа zа mjеrеnjе mеmоriје rаčunаrа i sklаdišnih kаpаcitеtа, оtprilikе јеdnаkа 1.000 znаkоvа ili bајtоvа pоdаtаkа. Јеdаn Kilоbајt sаdrži 1024 bајtоvа. Lаsеrski štаmpаč (Laser printer) Rаčunаrski dоdаtni urеđај kојi štаmpа nа rаznim vrstаmа pаpirа kоristеći tеhnоlоgiјu оtiskа grаfitnоg prаhа pоd uticајеm lаsеrskih zrаkоvа u mоnоhrоmаtskоm ili kоlоrnоm оpsеgu. LCDmоnitоri (LCD - Liquid Crystal Display) Еkrаni zа prikаz slikе kојu gеnеrišе rаčunаr, visоkоg kvаlitеtа. Intranеt (Intranet) Lоkаlnа mrеžа Меgаbајt (Megabyte) 1024 Kilоbајtа Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 149 RАМ Меmоriја (RAM Memory) Теrmin sе оbičnо оdnоsi nа еlеktrоnska mеmоriјska kоlа u оbliku prаvоugаоnih plоčicа kоје sе pоstаvlјајu u pоsеbnе zа tо оdrеđеnе slоtоvе, tј. Mjеstа nа mаtičnој plоči rаčunаrа, i služе zа privrеmеnо brzо sklаdištеnjе pоdаtаkа kојi sе izvršаvајu. Меni listа (Menu list) Sаstаvni diо prоgrаmа u grаfičkоm оbliku kојi pružа izbоr оdаbirа оdrеđеnе оpciје prоgrаmа zа dаlје izvršаvаnjе. Моdеm (Modem) Zаstаrjеli urеđај kојi оmоgućаvа pоvеzivаnjе rаčunаrа i njihоvu kоmunikаciјu i rаzmjеnu infоrmаciја sа drugim rаčunаrimа putеm tеlеfоnskе liniје. Моgućа је pоdjеlа nа „intеrnе“, tј. priklјučеnе nа mаtičnu plоču rаčunаrа ili еkstеrnе u pоsеbnim kućištimа kоја stоје pоrеd rаčunаrа. Kаblоvski mоdеm (Cable modem) Моdеrаn urеđај zа mеđusоbnо pоvеzivаnjе rаčunаrа kао i kоrišćеnjе Intеrnеtа kојi kоristi kоаksiјаlnе ili оptičkе kаblоvе, nајčеšćе pоstаvlјеnе оd strаnе Intеrnеt sеrvis prоvајdеrа ili prеduzеćа zа kаblоvsku tеlеviziјu. Оpеrаtivni sistеm (Operation System) Prоgrаm kојi služi zа uprаvlјаnjе svim djеlоvimа sistеmа, uklјučuјući kаkо hаrdvеr tаkо i sоftvеr. Nајpоznаtiјi su „MS Windows”, Linux kеrnеli kао štо su “Ubuntu”, “Red Hat”, “Fedora” itd., IOS, BSD i drugi. PCМCI (PCMCI) Spеcifični fоrmаt fizičkе kаrticе zа pоvеzivаnjе rаčunаrа i rаčunаrskih urеđаја. Nајvišе sе kоristi kоd mоbilnih rаčuаrskih plаtfоrmi. Pеrifеriје Dоdаtni hаrdvеrski urеđајi kојi sе kоristе u kоmbinаciјi sа rаčunаrоm kао štо su štаmpаč, mоnitоr, rаznе vrstе diskоvа, čitаčа, skеnеri itd. RОМ mеmоriја (ROM) Mеmоriјski urеđај (оbičnо еlеktrоnsko mеmоriјsko kоlo) kојi mоžе biti prоčitаn оd strаnе rаčunаrа. Zа rаzliku оd RАМ mеmоriје, pоdаci smjеštеni u RОМ mеmоriјu su stаlnа (nоn-vоlаtilе) i nе gube sе, tј. nе brišu sе kаdа је rаčunаr isklјučеn. Ipаk, pоstојi nаčin dа sе i sаdržај RОМ mеmоriје izbrišе ili „rеsеtuје“. Zаštitnik nаpоnа struје (Surge Protector) Еlеktrоnski urеđај zа zаštitu rаčunаrа ili drugih pоvеzаnih еlеktrоnskih urеđаја оd štеtnоg dејstvа оštrih prоmjеnа i nаpоnа u еlеktričnoj mrеži. Uslužni sоftvеr Rаzni rаčunаrski prоgrаmi zа rukоvаnjе i оrgаnizаciјu pоdаtаkа nа rаčunаru kао I оdržаvаnju istih, kојi smаnjuјu pоtrеbu zа dirеktnоm kоntrоlоm оd strаnе kоrisnikа rаznih prоcеsа kојi sе оbаvlјајu nа rаčunаru, kао štо su brisаnjе dаtоtеkа stаrih pоdаtаkа, kоpirаnjе diskоvа, štаmpа dirеktоriјum infоrmаciје sаčuvаnе nа disku, itd. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 150 VAN (Wide Area Network) Mreža računara i računarskih sistema koja obuhvata šire prostorno ili geografsko okruženje. Obrada teksta (DTP - Desk Top Publishing) Upotreba računara i programa za unošenje, obradu i štampanje teksta. Internet adresa (IP adress) Individualizovana slovna ili brojčana oznaka identifikacije računara korisnika koja se koristi u mrežnim komunikacijama radi prenosa poruke za odredjenju osobu ili računar. ‚Intеrnеtprоtоkоl’ аdrеsа rаčunаrа sе sаstојi iz čеtiri ili оsаm grupа еlеktrоnskih sеriјskih brојеvа. IP аdrеsа mоžе izglеdаti kао‚ “202.3.104.55” ili kао “21:DА:D3:02:F3:B2” “АА:FF:FЕ:28:9C:5А‚, zајеdnо sа tаčkоm ili sеpаrаtоrаm. Svаki rаčunаr, mоbilni tеlеfоn i urеđај kојi pristupа Intеrnеtu је dоbiо nајmаnjе јеdnu IP аdrеsu zа svrhu prаćеnjа. Gdjе gоd dа prеtrаžuјеtе, kаd gоd pоslаli е-mаil ili instаnt pоrukе i kаd gоd stе prеuzеli nеki fајl, vаšа IP аdrеsа sе pоnаšа kао idеntifikаciја urеđаја kојi је kоristi. Veb čitač (Browser) Računarski program koji može biti isporučen uz operativni sistem ili samostalno preuzet radi pretraživanja (surfovanja) Internet sadržaja. Keš memorija (Cache) Mašinski ili programski adresiran (odredjen) prostor najčešće na hard disku, ponekad i na drugim jedinicama za odlaganje podataka, gdje se privremeno upisuju podaci koji se često koriste ili ponavljaju od strane programa koji je trenutno u upotrebi radi brzog pristupa bez pretrage. Čet soba (chat room или chatline) IRC (Internet Relay Chat) programski određena funkcija koja omogućava korisnicima koji imaju instaliran program i koji koriste Internet da se virtuelno „okupe” u „sobama”, tj. posebnim privremenim programskim okruženjima u kojima mogu putem tekstualnog unosa i prikaza na ekranu računara, komunicirati sa drugim osobama u realnom vremenu. Kolačić - kuki (COOKIE) Manji tekstualni fajl koji se automatski preuzima i skladišti u računaru, najčešće prilikom upotrebe Interneta i brauzera, i koji omogućava indeksiranje ili omogućavanje prava pristupa korisnika odredjenim sadržajima na Internetu. Domen sistemsko ime (DNS - Domain Name System) Jedinstvena identifikacija grupe računara koji koriste isti mrežni (DNS IP) opseg na internim ili eksternim mrežama, i koji po odrđenom pravilu pripada nad-korisniku (kompaniji, instituciji, udruženju itd.). “Skidanje sadržaja” (Download) Postepeno preuzimanje djelova programa putem učitavanja pojedinačnih paketa korišćenjem HTTP protokola, koji nakon preuzimanja formira jedinstveni program tj. datoteku, koji je spreman za dalju upotrebu. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 151 ISDN (Integrated Services Digital Network) i ADSL (Asymmetric Digital Subscriber Line) konekcija Tehničke mogućnosti korišćenja većeg i bržeg protoka podatka putem telefonskih linija. Elektronska pošta (e-mail) Program koji omogućava slanje poruka između računara putem POP3 i SMTP programskih rutina. Е-mail predstavlja elektronsku poštu u najširem smislu tih riječi. Е-mail se obično dijeli na takozvane “web mailove” (npr. Gmail ili Yahoo), ili mailove koji koriste takozvane”mail servere” upotrebom određenih softverskih paketa. Kompresija fajlova Programski proces koji korišćenjem specifičnih matematičkih algoritama smanjuje fizički prostor koji određeni fajl tj. program zauzima u jedinici za skladištenje. Finger program Program koji se koristi da bi se provjerilo nečije prisustvo na računarskoj mreži. Takođe se može iskoristiti za otkrivanje punog naziva fajla. Fajervol - vatreni zid (Firewall) Program čija je primarna namjena odbrana računara ili računarskog sistema od neželjenih i nedozvoljenih provjera i upada. Može biti programski tj. softverski, ili fizički, tj. kao poseban uređaj koji je priključen na računar ili računarskumrežu koju štiti. Flejming (Flaming) Društveni fenomen na Internetu koji predstavlja svojevrsnu zloupotrebu komunikacionih mogućnosti putem vređanja ili omalovažavanja drugih korisnika. Friver (Freeware) Računarski programi koji su po pravilu besplatni za upotrebu. FTP transfer podataka (FTP - File Transfer Protocol) Računarski protok podataka između računara ili mreža kojim se, po pravilu, prenose veće količine podataka. Fotografija u .gif formatu (GIF) Pored JPG formata, najčešći programski format za prikazivanje grafičkog sadržaja na Internetu. Početna strana (Home Page) Naslovna, tj. uvodna stranica web prezentacije na Internetu koja vodi ka daljim sadržajima same prezentacije ili drugim prezentacijama putem Internet veza, tzv.“hajper linkova”. HTML (Hyper Text Markup Langauge) Računarski programski jezik koji se koristi za kreiranje takozvanih “hajpertekst” dokumenata, koji se dalje koriste za kreiranje Internet prezentacija. HTTP protokol (Hyper Text Tranfser Protocol) Programski jezik - protokol, na osnovu koga funkcioniše protok podataka na Internetu. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 152 Link Hajpertekst veza koju je moguće “kliknuti” u okviru jednog dokumenta, tj. prezentacije, i koja radnja će dovesti do preusmjeravanja na drugi sadržaj. Internet Globalna računarska mreža zasnovana na TCP/IP protokolu. Internet provajderi (ISP) Komercijalni ili nekomercijalni entiteti - preduzeća koji omogućavaju pristup Internetu i/ili nekim servisima koji su bazirani na Internet tehnologijama. Prijava na sistem (Log in) Proces identifikacije i prijave početka rada na računaru ili određenom Internet servisu. Uobičajeni važeći uslovi su korisničko ime i lozinka. Odjava sa sistema (Log off) Postupak odjavljivanja tj. prekidanja rada sa određenim programom ili na odeđenom računaru. Elektronska mailing lista Diskusione grupe koje su povezane sa relativno malom grupom korisnika u okviru određenog zajedničkog interesa. Multimedija Dokumenti ili platforme koje kombinuju različite vrste podataka (tekst, video, grafika, audio). Njuzgroup (Newsgroup) Grupa korisnika koja je okupljena radi kreiranja i praćenja vijesti u određenoj oblasti. Оnlajn (On-line) Označava prisustnost na mreži, aktivnost računara i programa sa drugim računarima ili programima. Najčešće označava aktivnost na Internetu. PDF fajl (PDF file - Portabl Document File) Standardni tekstualni fajl koji se koristi na Internetu i predstavlja rezultat rada kompanije “Adobe”. U osnovnom obliku je besplatan i pristupačan svima. Napredne opcije se naplaćuju. Politika privatnosti (Privacy Policy) Skup pravila koje primjenjuju web sajtovi i kojima se opisuju informacije koje mogu biti ili jesu prikupljenje o korisniku usluge. Po pravilu politika privatnosti mora obuhvatati mogućnost izbora tj. prihvatanja određenih zahtjeva ili ne. Skripta (Script) Manji računarski program koji služi za automatizaciju određenih rutina tj. komandi koje se ponavljaju. Spam Opšta oznaka za sav neželjeni sadržaj koji se bez znanja i volje korisnika upućuje na njegov računar. Obuhvata neželjenu poštu, reklame, lažne proizvode, promocije itd. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 153 Telnet program, telnetovanje. Program koji omogućava jednom korisniku da se prijavi za rad na udaljenom računaru i da ga stavi pod svoju dozvoljenu ili nedozvoljenu kontrolu. Apload (Upload) Slanje fajla tj. podataka sa sopstvenog računara na drugi računar ili računarski sistem. URL adresa (Universal Resource Locator) Adresa prezentacije ili stranice prezentacije na Internetu. Virus Program ili dio programskog koda koji se instalira tj. ubacuje u drugi program radi izazivanja neočekivane i obično nepoželjne posljedice, kao što su brisanje ili oštećenje fajlova. Veb server Računar koji je povezan na Internet radi skladištenja i upravljanja Internet dokumentima. Veb server obrađuje zahtjeve od drugih računara i isporučuje tražene dokumente. Sajt Grupe povezanih stranica, slika i datoteka na Veb server. Web (www) Jedna od nekoliko karakteristika Interneta. Predstavlja u svojoj ukupnosti svu povezanost svih računarskih i programskih resursa na Internetu i šire. Internet je ogromna “interkonekcija računarskih mreža“ koja obuhvata cijelu planetu. Ona se sastoji od miliona računarskih uređaja koji razmjenjuju velike količine informacija. Desktop računari, mejnfrejm računari, GPS jedinice, mobilni telefoni, auto alarmi, video igre, konzole, pa čak i kućni aparati jesu ili mogu biti povezani putem veba na Internet. Internet je počeo u kasnim 1960-im, kao američki vojni projekat, da bi od tada evaluirao u masovni i javni Veb. Nijedna organizacija ne posjeduje, niti može reći da kontoliše Internet. Internet sadrži više slojeva informacija, gdje je svakom sloju posvećena različita dokumentacija. Ovi različiti slojevi se nazivaju „protokoli“. Najpopularniji protokoli su www, FTP, Talent, Gopherspace, instant poruke, e-mail i sl Najpopularniji veb brauzeri u 2013. godini, su bili: Google Chrome, Firefox, Internet Explorer и Safari. Blogovi i bloging Blog predstavlja kolumnu tzv. „modernih online pisaca“. Amaterski i profesionalni pisci objavljuju svoje blogove u vezi bilo koje potencijalno interesantne teme: njihovog hobija, interesa, njihovih mišljenja o zdravstvenoj zaštiti, foto blogova omiljenih slika, tehnoloških savjeta o korišćenju raznih programa ili uređaja i sl. Apsulutno svako može pokrenuti blog, a neki ljudi mogu postići razumne prihode od prodaje reklame na svojoj blog stranici. Blogovi se razlikuju u kvalitetu, od vrlo amaterskih do veoma profesionalnih. Započinjanje bloga je besplatno. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 154 Društveni mediji Predstavljaju širok pojam za bilo koji online alat koji omogućava korisnicima da komuniciraju sa hiljadama drugih korisnika. Instant poruke i ćaskanje su česti oblici društvenih medija, kao što su blogovi sa komentarima, diskusioni forumi, video šering i razmjena fotografija itd. Facebook, Instagram, Twitter i sl. su primjeri savremenih društvenih medija. Social Bookmarking je specifičan oblik društvenih medija. Social Bookmarking predstavlja mjesta gdje korisnici komuniciraju, preporučujući sajtove jedni drugima („označavanje lokacije“) Daunload (Download) Označava preuzimanje raznih sadržaja sa interneta i opisuje način pravljenja lične kopije određenog sadržaja koji ste pronašli na Internetu ili Vorld Vide Veb. Malver (Malware) Malver je širok pojam koji opisuje bilo koji zlonamjerni softver dizajniran od strane hakera. Malver obuhvata: viruse, trojance, kilogere, retverove, zombi programe i bilo koji drugi softver koji ima za cilj da postigne: • ometanje računara • krađu informacija • preuzimanje kontrole nad računarom • u druge svrhe radi manipulacije Malver programi mogu predstavljati tzv. tempirane bombe. Ruter (Router) Ruter, ili u mnogim slučajevima ruter-modem kombinacija, je hardverski uređaj koji služi za usmjeravanje mrežnih signala. Ruter može služiti za žičnu ili bezžičnu vezu, kao i za obje. Ključne riječi i oznake (Bookmarks) Ključne riječi su termini za pretragu koje se koriste za pronalaženje dokumenata. Ključne riječi su osnova za katalogizaciju Veba. Teksting/Ćaskanje Teksting je kratak način da se prenese „tekst poruka“, tj. slanje kratkih elektronskih bilješki obično putem mobilnog telefona ili ručnog elektronskog uređaja. Teksting je popularan među mlađom populacijom koja koristi mobilne uređaje češće nego standardne računare. U 2010, unos teksta je izazvao kontroverznu naviku pod nazivom“Seksting“, koji predstavlja slučajeve kada mladi ljudi šalju seksualno eksplicitne fotografije drugim korisnicima mobilnih telefona. I. M. (Instsant messaging) IM predstavlja slanje i primanje instant poruka, najčešće bez naknade, kao oblik savremenog komuniciranja putem Interneta. Trenutno najpopularniji programi za ovu vrstu komunikacije su “Whatsapp”, ”Vine”, “BBM” i sl. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz prakse 155 P2P (Peer to peer) P2P fajl šering, tj. dijeljenje, predstavlja direktnu razmjenu fajlova između dva i više računara. Е-trgovina (e-commerce) Е-trgovina predstavlja transakcije u svrhu prodaje i kupovine dobara na mreži. Socijalni inžinjering (Social engineering) Proces prikupljanja podataka o određenoj osobi na osnovu raspoloživih informacija na Internetu u okviru različitih servisa, socijalnih grupa imedija itd. Trojanac Trojanac prestavlja vrstu malvera koji se oslanja na korisničku radnju u cilju aktiviranja. Trojanci su projektovani da na programskom nivou maskiraju kao legitiman fajl ili softverski program. Ponekad će izgledati bezazleno kao muzički ili filmski fajl, ili instaler koji pretenduje da bude iskorišćen upravo za borbuprotiv virusa. Cloud computing и softver Klaud kompjuting je termin koji opisuje način korišćenja računarskih programa na Internetu, za razliku od standardnog načina korišćenja putem instaliranja na računaru. Veb bazirani servisi elektronske pošte su najčešći primjeri ovog savremenog načina pohranjivanja i korišćenja podataka. Apps-apleti Aplikacije i apleti su softverske aplikacije koje su dizajnirane da budu mnogo manje od redovnog računarskog softvera, ali i dalje pružaju veoma korisne funkcije. U posljednje vrijeme aplikacije su veoma popularne na mobilnim telefonima i mobilnim platformama. Šifrovanje i autentifikacija Šifrovanje je matematičko kodiranje podataka. Šifrovanje koristi složene matematičke formule-algoritmove. Autentifikacija je u direktnoj vezi sa šifrovanjem. Autentifikacija je složen način da računarski sistemi potvrde svoj mašinski identitet. Portovi i Port Forvarding Svaki računar na programskom i operativnom nivou ima 65.536 portova, preko kojih se razmjenjuju podaci. Praktični vodič kroz savremeno krivično pravo i primjere iz praks Ссылка на комментарий Поделиться на других сайтах More sharing options...
Рекомендуемые сообщения